Het golft goed in het Scheepvaartmuseum

Willem van de Velde (1611-1693) en zijn zoon, die ook Willem heette (1633-1707), waren de meest vooraanstaande zeeschilders van de zeventiende eeuw. In het Scheepvaartmuseum opent 1 oktober de  overzichtstentoonstelling Willem van de Velde & Zoon met werken van vader en zoon. Voor de helft uit de eigen collectie van het Scheepvaartmuseum, voor de andere helft zijn het belangrijke internationale bruiklenen uit musea en particuliere collecties, zoals twee werken uit de collectie van koningin Elizabeth.

“Als het golft, dan golft het goed”

Willem van de Velde & Zoon: doorkijkje in het museum (vormgeving Marcel Schmalgemeijer)

Dit is een overrompelende tentoonstelling, dankzij zowel de schilderijen en tekeningen als de geweldige vormgeving van Marcel Schmalgemeijer. Het is een tentoonstelling, waar je als bezoeker een beetje duizelig van wordt. Bijna zeeziek, op een spectaculaire manier. Alles om je heen golft en deint. Al die hoge golven, al die zeeslagen, al die ontploffingen. De muren zijn bedekt met textiel, waarop extreem uitvergrote details van de geëxposeerde werken zijn geprint. Dit alles maakt deze golvende tentoonstelling een belevenis. Om Huub van der Lubbe van De Dijk te citeren: “Als het golft, dan golft het goed”.

Willem van de Velde de jonge: de Zeeslag bij Kijkduin, 21 augustus 1673 (olieverf op doek, 146 x 298 cm., eigendom van het Scheepvaartmuseum)

“Het mooiste museum van Nederland”

De tentoonstelling Willem van de Velde & Zoon belicht het oeuvre van de Van de Veldes: hun oog voor detail en sfeer, hun grote vakmanschap en hun invloed op latere zeeschilders. Niet eerder bracht het Scheepvaartmuseum zo veel werken van vader en zoon Van de Velde bijeen. In 1916 kocht het Scheepvaartmuseum twee werken van zowel vader als zoon Van de Velde; het waren de eerste aankopen van het museum ooit. Erg mooi is dat een hoogtepunt in de expositie twee enorme wandtapijten zijn, die de slag bij Solebay in 1672 uitbeelden. Deze zijn onlangs aangekocht. Michael Huijser, directeur van het museum (volgens hem ‘het mooiste museum van Nederland’) zegt dan ook: “Dit is de tentoonstelling die het Scheepvaartmuseum altijd al heeft willen maken.” Het was de bedoeling dat de expositie vorig jaar zou openen, maar daar kwam corona tussen.

Willem van de Velde de Oude als ‘embedded journalist’

Willem de Oude: detail van Episode op de slag bij de Sont met links Willem van de Velde de Oude zelf in zijn galjoot (inkt en olieverf op doek, 137 x 218 cm, collectie Stedelijk Museum Alkmaar)

Jeroen van der Vliet, samensteller van de tentoonstelling, is trots op de tentoonstelling: “Dat zo veel verschillende musea en maar liefst twee koninklijke verzamelingen zo’n genereuze bijdrage aan de tentoonstelling leveren, onderstreept het internationale belang van beide kunstenaars.” Beroemd zijn de minutieuze penschilderijen van Willem van de Velde de Oude. Deze tekeningen in inkt werden op doek of paneel in het formaat van een groot schilderij vervaardigd. Van de Velde was vaak zelf bij grote gevechten aanwezig, varend in een klein zeilschip, als een heuse ‘embedded journalist’. Op papier schetste hij de gevechtshandelingen om die later in zijn atelier uit te werken. Op Episode uit de zeeslag in de Sont (ca. 1660) heeft Van de Velde zichzelf weergegeven, varend tussen de talloze schepen die in hevig gevecht zijn (collectie Stedelijk Museum Alkmaar).

Nederland en Engeland

Willem van de Velde de Jonge: schepen op de Rede, ca 1658 (olieverf op doek, 66,5 x 77,2 cm., collectie Mauritshuis)

Rond 1600 bloeide in de Noordelijke Nederlanden de handel en scheepvaart als nooit tevoren. Deze bedrijvigheid van schepen op het water en in de vele havens vormde een nieuwe, onuitputtelijke inspiratiebron voor schilders die de zee als onderwerp kozen. Onder deze zeeschilders bevonden zich vader en zoon Willem van de Velde. Vijftig jaar lang werkten zij nauw samen, eerst vanuit hun Amsterdamse winkel en vanaf 1673 aan het hof van de Engelse koningen Karel II en Jacobus II. Met hun oog voor detail en ondernemingstalent groeiden zij uit tot de meest vooraanstaande zeeschilders van de zeventiende eeuw.

Vader en zoon Van de Velde hadden een bloeiend en internationaal opererend familie-atelier dat zeventig jaar bestond en tot de top van de 17e-eeuwse zeeschilderkunst behoorde. Hun productiviteit in die periode was ongekend, zij maakten naar schatting meer dan 2500 tekeningen en 800 schilderijen. Het werk van de Van de Veldes symboliseert de bloeiperiode van de Nederlandse zeeschilderkunst. Eerst waren zij succesvol in hun vaderland, vanaf 1672 werkten zijn aan het Engelse hof. Het is wonderlijk om te constateren dat vader en zoon eerst werkten als ‘teeckenaer van de vloote’ voor de Nederlanders en dat ze in het rampjaar 1672 allebei de overstap maakten naar Engeland. Wonderlijk, omdat Nederland en Engeland juist in die tijd verwikkeld waren in oorlogen vol heftige zeeslagen.

Bruikleen uit koninklijk verzamelingen

Willem van de Velde de Jonge: het vreugdevuur van Holmes; het verbranden van Nederlandse koopvaardijschepen tussen Terschelling en Vlieland op 19 augustus 1666 (olieverf op doek, 126,3 x 182,7 cm, Royal Collection Trust, her Majesty Queen Elizabeth II, bruikleen)

De tentoonstelling bevat naast eigen collectie veel bruiklenen uit onder meer het National Maritime Museum in Greenwich, het Mauritshuis en het Rijksmuseum. Bovendien zijn er zowel bruiklenen uit de Britse en Nederlandse koninklijke verzamelingen te zien. De Britse koningin Elizabeth II heeft de schilderijen Holmes’s Bonfire, the burning of Dutch merchant ships between Terschelling and Vlieland (Willem van de Velde de Oude,1676), The Royal Escape in a breeze (Van de Velde de Jonge, ca. 1675) en The ‘Golden Leeuw’ at Sea in Heavy Weather (Willem van de Velde de Jonge, 1671) voor de tentoonstelling uitgeleend. Uit de Nederlandse Koninklijke Verzamelingen is het penschilderij Vloot op de rede te zien (Willem van de Velde de Oude, ca. 1650). Het schilderij heeft doorgaans een vaste plek in de werkkamer van Koning Willem-Alexander in het Koninklijk Paleis Amsterdam en is daar ook te zien voor publiek. Vooral spectaculair is het schilderij Holmes’s Bonfire, waarop te zien is dat tientallen Nederlandse koopvaardijschepen op 19 augustus 1666 tussen Terschelling en Vlieland door de Britten in brand werden gestoken. Dit doek, van 126 bij 182 centimeter, is dus eigendom van koningin Elizabeth. Zou zij dit boven de bank hebben hangen als een herinnering de Britten de Nederlanders afstraften?

Inkt en potlood versus olie op doek

Willem van de Velde de Oude – zoals de vader wordt genoemd – maakte vooral tekeningen in inkt en potlood op panelen. Hij maakte uitermate gedetailleerde scheepvaartportretten; met tot de kleinste spijker alles nauwkeurig vastgelegd. Hij reisde vaak mee op schepen, ook tijdens zeeslagen. Hij moet dan aan dek snelle schetsen hebben gemaakt, terwijl het schip op en neer deinde. In zijn atelier werkte hij de schetsen uit. Willem van de Velde de Jonge  werkte heel anders. Hij werkte vooral in olieverf. In het begin schilderde hij rustige zeegezichten met groepen vissersboten voor de kust. Later werd hij een meester in het weergeven van actie op schepen. Hij maakte sfeervolle zogeheten ‘calms and storms’. Soms zijn het zeeslagen in volle actie, waarbij je ziet dat masten afbreken, schepen in de brand vliegen, ontploffen en zinken.

“This made me a painter”

De maritieme schilderkunst is een Nederlandse uitvinding. Hendrick Cornelisz Vroom staat bekend als de eerste echte specialist op dit gebied. Toen Willem van de Velde de Oude rond 1636 in Amsterdam begon als scheepstekenaar, was hij zeker niet de enige. Wel is zeker dat vader en zoon Van de Velde grote inspirators waren voor latere ‘zeeschilders’. Vooral Willem van de Velde de Jonge werd werd in Engeland beschouwd als een van de grootste marineschilders van zijn tijd. De Britse schilder William Turner (1775-1851) riep bij het zien van een schilderij van Willem van de Velde de Jonge: “This made me a painter”.

Recente aanwinsten: twee wandtapijten

Wandtapijt, tussen 1685 en 1688 gemaakt door Thomas Poyntz naar een ontwerp van Willem van de Velde de Oude: de Royal James staat in brand (wol en zijde, 330 x 457 cm., onlangs aangekocht door het Scheepvaartmuseum)

Detail van een wandtapijt, tussen 1685 en 1688 gemaakt door Thomas Poyntz naar een ontwerp van Willem van de Velde de Oude: de Royal James staat in brand (wol en zijde, 330 x 457 cm., onlangs aangekocht door het Scheepvaartmuseum)

Detail van een wandtapijt, tussen 1685 en 1688 gemaakt door Thomas Poyntz naar een ontwerp van Willem van de Velde de Oude: de Royal James staat in brand (wol en zijde, 330 x 457 cm., onlangs aangekocht door het Scheepvaartmuseum)

Twee wandtapijten hebben een prominente plek in de expositie. Ze zijn gemaakt door Thomas Poyntz (1685-1688) van Mortlake Tapestry Works naar een ontwerp van Willem van de Velde de Oude. De tapijten verbeelden de slag bij Solebay aan de Engelse oostkust, waar de Nederlandse en de Engels-Franse vloot bij betrokken was. Bij deze zeeslag kwamen maar liefst 168 oorlogsschepen en tientallen kleinere jachten en branderschepen in actie. Branderschepen waren schepen die brandend koers zetten naar vijandelijke schepen, zodat deze na de aanvaring zouden ontploffen. De immens grote tapijten – een meet 330 x 457 centimeter, de ander 330 x 587 centimeter – zijn waanzinnig gedetailleerd. Ze hebben een geweven omlijsting met afbeeldingen van kanonnen, helmen, vlaggen, trommels en meer.

De cover van de catalogus, geschreven door Jeroen van de Vliet

Willem van de Velde & Zoon is van 1 oktober 2021 t/m 27 maart 2022 in het Scheepvaartmuseum (Kattenburgerplein 1, Amsterdam). Open dinsdag t/m zondag van 11.00 tot 17.00 uur. De coronamaatregelen worden in acht genomen. Bij de tentoonstelling verscheen de lijvige de publicatie Willem van de Velde & Zoon bij uitgeverij Thoth, geschreven door Jeroen van der Vliet (€ 29,50). Ook komt er een programma rond de tentoonstelling met onder meer lezingen, rondleidingen en een studiereis. Er is een audiotour bij de tentoonstelling waarin uiteenlopende gasten samen met kunstenaar en presentator Lucas De Man reflecteren op het werk van de Van de Veldes. Zie voor meer informatie: www.hetscheepvaartmuseum.nl/vandevelde