Soldaat van Oranje 2.0 staat nog altijd als een huis

Robin de Levita, Hans Klok en A-R op de oranje loper (foto Edwin Smulders).jpg

De makers van de nieuwe versie op de oranje loper: (vlnr) producent Robin de Levita, regisseur Theu Boermans en schrijver Edwin de Vries

Soldaat van Oranje de musical beleefde zondag 8 september 2024 de première van de nieuwe versie. Dus gingen we met z’n allen voor ‘Soldaat van Oranje 2.0’ naar de TheaterHangaar op het voormalige vliegveld Zestienhoven in Katwijk. Robin de Levita en Fred Boot waren in 2010 co-producenten van wat de langst lopende Nederlandse musical aller tijden zou worden. Nu is De Levita de aanjager van de opgefriste versie. Boot, die jarenlang gold als ‘Mr. Soldaat van Oranje de musical’, heeft bij deze nieuwe versie geen actieve rol. De nu 65-jarige Robin de Levita bedacht in 2010 een volslagen nieuwe theatervorm. Namelijk SceneAround: de ronddraaiende zaal met 1100 zitplaatsen. Nu zijn De Levita, schrijver Edwin de Vries en regisseur Theu Boermans verantwoordelijk voor de vernieuwde Soldaat.

En dus verwelkomde een trotse Robin de Levita op een zonovergoten zondagmiddag de genodigden bij de oranje loper. Onder wie Pieter van Vollenhoven en zijn zoon Pieter-Christiaan, familieleden van in 2007 overleden ‘soldaat van Oranje’ Erik Hazelhoff Roelfzema en de in militair uniform gestoken Marco Kroon, die evenals Hazelhoff Roelfzema drager is van de militaire Willems-Orde. Er waren ook talloze Bekende Nederlanders, onder wie Robert ten Brink en zijn vrouw Roos, Janke Dekker en Tom Egbers, voormalig grootmeesteres aan het hof Martine van Loon-Labouchere, Henny Huisman, Frits Barend, oud-minister Ferdinand Grapperhaus, Matteo van der Grijn (de eerste Erik Hazelhoff in deze musical), illusionist Hans Klok, voormalig kamervoorzitter Gerdi Verbeet, Tony Neef en zijn man Ben Mizrachi, Ben Cramer en Angela Groothuizen.

Opgefriste en nieuwe projecties

Eerste, tevergeefse poging om naar Engeland te varen (foto Annemieke van der Togt)

Sinds de première in oktober 2010 trok Soldaat van Oranje 3,6 miljoen bezoekers, in mei jongstleden was de 3500ste voorstelling en de musical is bekroond met meerdere awards, waaronder twee publieksprijzen. De innovatieve enscenering, waarbij het publiek op een draaischijf zit die 360 graden draait langs imposante decors, is nog altijd uniek. We waren benieuwd naar de vernieuwingen anno 2024. De techniek, die toch al verbluffend was, is nog indrukwekkender. De opgefriste projecties zijn uitgebreid en overrompelen nog meer. Je waant je echt midden in de geschiedenis. Er is in de projecties en de filmbeelden veel oog voor details. Tijdens razzia’s zijn de beelden zwart-wit; alleen de jodenster is knalgeel. En wanneer de personages op het strand van Scheveningen staan te kijken naar het bombardement op Rotterdam, zijn er veel meer bommenwerpers in de lucht dan in de eerdere versie van deze productie.

Het blijft waanzinnig dat het lijkt alsof Erik en zijn vrienden tijdens hun eerste poging om met een bootje naar Engeland te varen echt in het water – inclusief golfslag – belanden. Met boven hun hoofd regen, donder en bliksem. Wanneer Erik gaat aanmonsteren op een Zwitsers schip om naar Engeland te varen, zijn op projecties om hem heen in de nieuwe versie veel meer grote vrachtschepen te zien. Indrukwekkend. Bovendien is de scène waarin Erik en een andere Engelandvaarder als RAF-piloten Berlijn bombarderen veel mooier en aangrijpender dan voorheen. In de eerdere versie zaten de twee mannen in een kleine cabine en werden naast hen vliegtuigvleugels geprojecteerd. Nu draait de cabine tijdens de scène in de rondte, je ziet hoe Duits afweergeschut op de bommenwerper wordt afgevuurd en je ziet op een weidse projectie de bommen op Berlijn vallen. Deze scène, die in de vorige versie overbodig leek, is nu zeer krachtig.

De inhoudelijke wijzigingen zijn subtiel, maar wie goed oplet ziet en hoort de veranderingen. Charlotte, de grote liefde van Erik Hazelhoff, zingt een nieuw lied voorafgaande aan hun eerste – en hun enige – liefdesnacht. De rol van Ada, de vriendin van de jongen uit de studentengroep die kiest voor de Duitsers, is groter. Ada heeft, hoe langer de bezetting duurt, steeds meer spijt van haar keuze. Ze zegt tegen haar voormalige vriendin Charlotte, die in het verzet zit en die tijdens deze scène gearresteerd is, dat ze niet zo dapper kon zijn als zij. Ada zingt in een mooie nieuwe song dat ze in een nachtmerrie leeft. Vervolgens zien we op het toneel een veewagon (ook nieuw), waarin Charlotte en meer mensen worden gedeporteerd. Indrukwekkend blijft het decor van het studentenhuis op Rapenburg in Leiden, waarbij meerdere kamers te zien zijn.

Het studentenhuis op Rapenburg in Leiden (foto Annemieke van der Togt)

Edwin de Vries citeert Willem-Alexander letterlijk

Sylvia Poorta als koningin Wilhelmina in Londen (foto Annemieke van der Togt)

In de nieuwe versie ontbreekt het ietwat melige theeliedje van Wilhelmina in Londen. Toegevoegd zijn scènes waarin de koningin telefonisch Minister-President Gerbrandy een uitbrander geeft. Nieuw is ook dat ze haar secretaris François van ’t Sant de opdracht geeft haar neer te schieten, mocht ze ooit in handen van de Duitsers vallen. Nieuw is ook de aandacht voor het feit dat Joodse Nederlanders zich door Wilhelmina in de steek gelaten voelden en dat de Joden onvoldoende gehoord waren. Zo luidt het antwoord van Erik Hazelhoff op de vraag van Wilhelmina na de bevrijding of zij gefaald heeft als koningin. Erik zegt: “Joodse landgenoten voelen zich in de steek gelaten en onvoldoende gehoord”.

Henriëtte Tol als koningin Wilhelmina en Joep Paddenburg als Erik na de bevrijding terug in Nederland (foto Annemieke van der Togt)

Schrijver Edwin de Vries citeert hier letterlijk woorden uit de toespraak van Willem-Alexander op de Dam op 4 mei 2020. De koning zei toen: “Medemensen voelden zich in de steek gelaten, onvoldoende gehoord, onvoldoende gesteund, al was het maar met woorden. Ook vanuit Londen, ook door mijn overgrootmoeder, toch standvastig en fel in haar verzet.” Chapeau, Edwin de Vries!

Het sigarettenpakje dat ik in 2018 heb gedoneerd voor het V-Monument. Het werd op 31 augustus 1941 – destijds Koninginnedag – boven Nederland gedropt door de RAF als gebaar van de Nederlandse regering in ballingschap.

Een kleine verandering raakte mij zeer: een scène waarin verzetsstrijders haastig een oranje V op een reclamezuil kalken over affiches van de NSB en de SS. Die V is al sinds 2010 het logo van deze musical, maar nu in de V niet langer strak. De nieuwe V is slordig geschilderd. De V was in bezet gebied het symbool voor ‘Victorie’, voor de overwinning. Die V stond ook op het sigarettenpakje dat ik in 2018 schonk aan Soldaat van Oranje voor het V-Monument dat al jaren in de foyer van de Theaterhangaar staat. Voorafgaande aan de voorstelling stonden Rob Snoek – verantwoordelijk voor de rekwisieten en de vormgeving – nog even trots voor het V-Monument. Ik beschreef alle objecten die deel uitmaken van het monuement, hij maakte de mooie transparante V. Zie voor alle verhalen over de objecten in dit monument: https://www.soldaatvanoranje.nl/v-monument/

Verzetsstrijders kalken een V voor Victorie op affiches vande NSB en de SS (foto Annemieke van der Togt)

De scène met de geschilderde V viel me ook speciaal op, omdat mijn moeder Jetty Paerl in haar rol als Jetje van Radio Oranje in juli 1941 een liedje zong over het kalken van de V op de deur van een NSB-er: “Er was een NSB-er erg uit z’n humeur./ Er stond een vette V geschilded op z’n deur./ Hij nam een glazenspuit, veegde de letter uit,/ hij ploeterde voor tien tot er niets meer was te zien./ Maar die V kwam weer en die liet niet op zich wachten/ en die V kwam weer de volgende dag./ De V kwam weer, geloof me het is waar./ De volgende dag was die V weer daar”. Luister maar: https://www.youtube.com/watch?v=FV0QCcalBmI

Edwin de Vries citeert Willem-Alexander letterlijk

Scènefoto van het moment dat koningin Wilhelmina buiten net uit de Dakota is gestapt nadat ze 2 mei 1945 in Nederland terugkwam (foto Annemieke van der Togt)

Het was 8 september de tiende keer dat ik Soldaat van Oranje zag en de voorstelling verveelt mij nooit. Het enige is dat de voorstelling, die meer dan drie uur duurt, te lang is en blijft. Het duurt ongeveer twee uur voordat het pauze is, na de pauze zitten we pas in 1941 en het gekke is dat uiteindelijk uiteindelijk de stap naar de bevrijding wel héél snel met zevenmijlslaarzen komt. Maar ja, dan gaat de deur naar het buiten open en zie je de Dakota waar koningin Elizabeth uit stapt en dat is dan weer onovertroffen.

A-R en haar moeder Jetty – Jetje van Radio Oranje – Paerl in 2012 voorafgaande aan de musical. De genodigden werden toen ontvangen door Leidse studenten in rokkostuum

Ik dacht terug aan de tweede keer dat ik Soldaat van Oranje zag. Dat was in 2012 samen met mijn moeder. Na afloop vroeg Robin de Levita, die mijn moeder en mij al zijn hele leven kent, aan mijn moeder wat ze ervan vond. Mijn moeder was altijd eerlijk en zei dat ze het een prachtig spektakel vond, maar dat ze de voorstelling wel ‘een beetje te lang’ vond. Waarop Robin de Levita zei: “Een béétje te lang? De voorstelling is véél te lang”.

Wat mij altijd heeft verbaasd dat prins Bernhard in de musical niet voorkomt. Ik legde deze vraag voor aan Edwin de Vries. Hij zei dat Bernhard veertien jaar geleden in het oorspronkelijk script wel een rol had, maar dat de eerste try-outs in 2010 ongeveer vier uur duurden. En dat was dus véél te lang. Prins Bernhard sneuvelde in het script, maar Edwin de Vries zei dat de prins nog wel als figurant voorkomt. Hij bedoelt waarschijnlijk de laatste scène van Wilhelmina en Erik Hazelhoff, terug in Nederland. Op de achtergrond dansen er dan mensen in het paleis. Twee van die mensen zouden Juliana en Bernhard kunnen zijn. Deze personages hebben geen tekst.

‘Als wij niet doen, wie dan?’

Deze musical blijft hoe dan ook een ijzersterk verhaal over vriendschap en verraad. Over keuzes maken. Veel Nederlanders deden tijdens de bezetting niets of nauwelijks iets. Dappere Nederlanders gingen in het verzet, maar als Erik in de voorstelling ziet dat Ada na de bevrijding als ‘moffenhoer’ wordt kaal geschoren, roept hij tegen de omstanders: “Waar waren jullie toen we jullie nodig hadden!?” In het belangrijkste lied van de voorstelling ligt de grote vraag ‘Als wij niets doen, wie dan’: ‘Als wij niets doen? Wie dan?/ We zien toch dat dit niet kan./ ‘t is nu aan jou en mij/ Onze enige hoop zijn wij./ Denk maar niet dat dit geruisloos verdwijnt./ Het gaat niet weg als je je ogen maar sluit./ Je hoort en je ziet (maar je zwijgt)./ Volg je je hart of redt je je huid”. Blijft ijzersterk.

Het mooie is dat de thematiek van Soldaat van Oranje anno 2024 actueel blijft. Wat doen wij, terwijl er oorlogen gaande zijn in Oekraïne, in Gaza, in Israël? En op andere plekken in de wereld? Wat doen wij terwijl er steeds meer mensen op de vlucht zijn? Er is overal hongersnood, er leven steeds meer mensen is landen waar rechten van minderheden en tegenstanders van het bewind met voeten worden getreden, waar het normale leven wordt overheerst door dictatuur en discriminatie. Deze musical, die eind oktober het veertiende jaar in gaat, is nog lang niet klaar. In het begin was er een overeenkomst met de gemeente Katwijk dat de musical tijdelijk op deze plek kon worden gespeeld. Tijdelijk, totdat op het terrein van vliegveld Zestienhoven woningen werden gebouwd. Maar nu al is de vergunning voor de musical verlengd tot 2029.

Engelandvaarders op audiëntie in Londen bij koningin Wilhelmina (Henriëtte Tol) en staand François van ’t Sant (Sabri Saad el Hamus) (foto Annemieke van der Togt)

De patatkraam van Lijnzaat in Cruquius (eigen foto)

De nieuwe bekers na afloop van de première op 8 september (eigen foto)

Weer patat en een Soldaat van Oranje-beker. Hoera!

Hulde overigens voor Henriëtte Tol, die bij deze première de rol van Wilhelmina speelde. Ze doet dit soeverein en koninklijk. Heel mooi is de scène, waarin twee keer Erik wordt bezongen in het lied Kom terug naar mij: helemaal links door Diana de Die als zijn grote liefde Charlotte in bezet gebied en helemaal rechts door Henriëtte Tol als Wilhelmina in Londen. Tijn Docter speelde tijdens deze première de rol van haar secretaris François van ’t Sant, maar zijn alternate is de in Egypte geboren acteur Sabri Saad El-Hamus en dat is opvallend en mooi. Ik sprak Saad El-Hamus even na afloop. Hij vindt het geweldig dat hij deze rol heeft gekregen.

Dit gesprekje ging vooraf aan de foto van de nieuwe cast op de oranje loper (zie de uitgelichte afbeelding aan het begin van dit stuk). Menig genodigde had toen al weer een hoogtepunt van elke Soldaat-première in handen: een zak patat van Lijnzaat uit Cruquius. Deze patatkraam staat steevast na afloop buiten op het terrein en extra leuk is dat je de zak patat altijd in een nieuwe Soldaat van Oranje-beker krijgt. Deze keer met de slodige V; het is de zevende Soldaat-beker in mijn kast.

Hier nog even een kleine greep uit reacties in landelijke dagbladen na 8 september. Elisabeth Oosterling gaf de nieuwe versie van Soldaat in NRC vijf ballen; deze krant doet niet aan sterren. Ze schreef: “Al met al maken de aanpassingen Soldaat van Oranje moderner, maar ze brengen geen wereldschokkende nieuwe perspectieven. Toch blijft deze musical een ongekend spektakel met grote artistieke kwaliteiten. Het hoge Hollands-glorie-gehalte zal niet voor iedereen weggelegd zijn, maar wie zich eraan overgeeft, (her)beleeft een indrukwekkend theateravontuur. Soldaat van Oranje blijft een zeldzame theaterhit.” Een citaat uit het Stan Huygens Journaal in De Telegraaf: “Soldaat van Oranje kan onderhand erfgoed worden genoemd. Wie dit nog niet kent, moet het zien. En wie het wél kent ook”. Hierin werd ook Marco Kroon, tegenwoordig stafofficier Veteranenzaken, geciteerd: “We staan weer op de rand van een wereldoorlog. De mensen zien het niet. Ze realiseren het zich niet.”

Wat is de goede keuze, wat de foute?

Dorien van Gent als Ada (foto Annemieke van der Togt)

Dorien van Gent als Ada en Diana de Die als Charlotte (foto Annemieke van der Togt)

Joris Henquet gaf de voorstelling in de Volkskrant vier sterren: “De liefhebbers kunnen gerust zijn: in de vernieuwde versie begint de beroemde theaterzaal nog steeds op precies hetzelfde moment te draaien: wanneer student Erik Hazelhoff zijn sociëteit uitstapt, over het Leidse Rapenburg gaat lopen en het refrein van Morgen is vandaag voor het eerst wordt gezongen. Het blijft een uniek theatermoment om deze voorstelling letterlijk in beweging te zien (en voelen) komen.”

Hij schreef ook: “Er blijken veel details en subtiliteiten te zijn gewijzigd, maar het belangrijkste nieuws is dat Soldaat van Oranje nog altijd heel erg Soldaat van Oranje is. Dat is maar goed ook, want een voorstelling die werkt moet je natuurlijk niet te veel verbouwen. Met een nieuwe lik verf erop is Soldaat van Oranje nog altijd de indrukwekkende voorstelling die het al was. Drie uur lang wordt het publiek meegesleept in de morele dilemma’s van een groep studenten die op verschillende manieren met de Tweede Wereldoorlog omgaan. Wat is de goede keuze, wat de foute? Meer dan ooit zien we dat er veel grijstinten zijn.”

Bianca Bartels schreef in Trouw: “Voor wie verbazingwekkende veranderingen of spectaculaire andere keuzes verwachtte of vreesde: die zijn er niet. Is dat erg? Nee, want Soldaat van Oranje stond en staat als een huis. De voorstelling is stevig afgestoft, wat fijn is. Het zal de marketing ook een flinke boost geven. Prima, want als er één musical is die iedereen zou moeten zien, dan is het deze wel. Soldaat is nóg minder een ‘gelikte musical’, terwijl de voorstelling dat al nauwelijks was. Bovenop het verhaal en de techniek is het geloofwaardige spel de andere reden waarom deze musical al bijna veertien jaar draait – en dat voorlopig wel zal blijven doen.” Haar waardering was vijf sterren. En Erik Jonk, die Soldaat veertien jaar geleden in Metro vijf sterren en een plus gaf: “Soldaat van Oranje nieuwe stijl is hartstikke goed geslaagd. Het is te hopen dat Nederland de voorstelling nog lang kan zien en dat 40-45 de Musical er naast kan bestaan. Het antwoord op de vraag is namelijk: natuurlijk blijft de ‘5 sterren en een plus’ overeind. Ons land mag blij zijn met mensen die zulke mooie dingen maken en dat geldt na veertien jaar nog net zo zeer.”

De eerste dag van de invasie in 1940 met Tijn Docter als François van ’t Sant en Sylvia Poorta als koningin Wilhelmina (foto Annemieke van der Togt)

Twee andere voorstellingen: 40-45 en De staatsgreep

Nog twee dingen: het is uiteraard opmerkelijk dat op 7 oktober in Barneveld de mega-musical 40-45 in première gaat. Deze succesvolle Vlaamse Studio 100-productie over de Tweede Wereldoorlog trok in Vlaanderen al bijna 800.000 bezoekers. Voor de Nederlandse variant sloeg Studio 100-baas Gert Verhulst de handen ineen met Joop van den Ende. Het verhaal wordt deels aangepast aan de Nederlandse oorlogsgeschiedenis, maar blijft in grote lijnen hetzelfde. De aangepaste Nederlandse versie speelt zich af in Rotterdam en het verhaal gaat grotendeels over twee onafscheidelijke broers die na de bezetting beiden een een andere kant kiezen en dus lijnrecht tegenover elkaar komen te staan. Deze mega-productie met rijdende tribunes, een rijdende trein en een vliegtuig dat over het publiek vliegt lijkt een grote concurrent te worden van Soldaat van Oranje. De tijd zal het leren.

Joep Paddenburg in Soldaat van Oranje als Erik Hazelhoff Roelfzema (foto Annemieke van der Togt)

Verder is het opmerkelijk dat Toneelgroep De Jonge Honden momenteel een productie speelt, waarin Erik Hazelhoff Roelfzema wel in een heel ander daglicht staat. In De staatsgreep van Wessel de Vries (tekst) en Jolmer Versteeg (regie en scenografie) is Hazelhoff Roelfzema betrokken bij plannen om in de regering in 1947 omver te werpen. Naar verluidt stonden op 24 april 1947 soldaten klaar om parlementariërs gevangen te nemen. Na een moordaanslag op PvdA-leider Koos Vorrink zou de staat van beleg worden afgekondigd, waarna het leger de macht zou grijpen en het verdrag over toekomstige onafhankelijkheid van Indonesië zou worden teruggedraaid. Een groep rond Hazelhoff – die was geboren in Soerabaja – en oud-premier Gerbrandy zou niets moeten hebben van de plannen om Indonesië los te laten en Soekarno de onafhankelijkheid te gunnen. De plannen werden later afgeblazen.

Er is geen hard historisch bewijs te vinden voor de coupplannen, alle papieren zouden door de betrokkenen zijn vernietigd. Maar een brief aan koningin Wilhelmina die journalist en schrijver Sytze van der Zee ooit terugvond, spreekt wel tot de verbeelding. In deze brief zou haar vertrouweling François van ’t Sant hebben vermeld dat hij was benaderd deel te nemen aan de coup. Ally Smid vroeg in Trouw aan Jolmer Versteeg, artistiek leider van De Jonge Honden, een reactie op de manier waarop De staatsgreep wordt gepresenteerd. Namelijk als ‘het ontluisterende vervolg op Soldaat van Oranje’. Versteeg zei: “We tornen niet aan een held, we maken een held menselijk, we belichten ook zijn andere kant. Na het zien van Soldaat van Oranje, ik zag de musical anderhalf jaar geleden, denk je: ongelofelijk wat een man. Hij vocht voor de vrijheid, ging eindeloos vaak heen en weer op dat kanaal van Engeland naar Nederland. Je hebt een held aan het werk gezien. Dan is het toch ook heel bijzonder om daarna naar deze theatervoorstelling te gaan om te merken dat hij na de oorlog koste wat kost vast wilde houden aan het behoud van de kolonie. Je gaat nadenken, hoe zit dat?”

Hans Smit gaf De staatsgreep in Trouw drie sterren. Hij schreef: “De Staatsgreep is een dappere poging geschiedenis levend te houden. Belangrijk, want waarom zou polarisatie anno nu niet tot net zulke rare sprongen kunnen leiden als in 1947?” De productie was tot begin september als locatievoorstelling in de Spoorzone in Zwolle. En vanaf 27 september tot en met 21 december in het hele land. Onder meer 13 oktober in de Meervaart. Ik ben, eerlijk gezegd, wel benieuwd en ik ga zeker kijken. Als ik de trailer zie, proef ik dezelfde sfeer als Soldaat van Oranje: https://www.tgdejongehonden.nl/de-staatsgreep Inlichtingen: tgdejongehonden.nl

A-R en Rob Snoek voor ‘hun’ V-Monument

Soldaat van Oranje de musical, gezien zondag 8 september. Nog tot onbepaalde tijd in de Theaterhangaar op vliegveld Zestienhoven in Katwijk. Een productie van NEW Productions B.V., onderdeel van investeringsmaatschappijAmerborgh, script Edwin de Vries, muziek Tom Harriman, liedteksten Pamela Phillips Oland, vertaald door Frans van Deursen en Erik van Muiswinkel, decor Bernhard Hammer, oorspronkelijk lichtontwerp Gerhard Fisher, lichtontwerp in de nieuwe versie Robin de Levita, kostuumontwerp Catherine Cuykens en Margriet Procee, geluidsontwerp Jeroen ten Brinke en Jos Diergaarde, pruiken, kap en grime Michel van Oostveen en Mindy Broek, video-ontwerp Peter Wilms en Planet X, video productie Marita Ruyter, Arjen Mooij en Jeroen Grotenhuis, producenten Fred Boot en Robin de Levita, vernieuwde versie geproduceerd door Robin de Levita, muzikale supervisie Michiel Ballhaus, choreografie Sarah Miles, regie Theu Boermans. De 26ste cast van ‘Soldaat van Oranje 2.0’ bestaat uit Joep Paddenburg en Stef van Gelder om de beurt als Erik, Henriëtte Tol en Sylvia Poorta om de beurt als Wilhelmina, Diana van Die als Charlotte, Sabri Saad El-Hamus en Tijn Docter afwisselend als François van ’t Sant, Dorien van Gent als Ada en verder o.a. Yoran de Bont, Ben Kütterer, Rick van Stalle, Eli ter Hart, Hayo de Kruif, Charlotte Dommershausen en Korneel Defrancq. Scènefoto’s Annemieke van der Togt, oranje loperfoto’s van A-R, Robin de Levita en Hans Klok Edwin Smulders. Kaartverkoop en inlichtingen: 0900-1324 (45 cent per minuut) of www.soldaatvanoranje.nl