Schrijf me in het zand is na 35 jaar terug. En hoe!

Céline Vermeulen als Anne (foto Marieke Timp)

Schrijf me in het zand, zo heet de nieuwe productie van het kleine en fijne theatergezelschap Studio Antigone. Regisseur en theatermaker Agaath Witteman richtte dit familiebedrijf in mei 2021 op. Dat was een maand na haar 79ste verjaardag. Sommige mensen zijn nu eenmaal zo bezield en tijdloos dat ze doorgaan waar anderen allang van hun ‘ouwe dag genieten’. Over de reden waarom ik Studio Antigone een ‘familiebedrijf’ noem kom ik aan het einde van dit artikel terug.

Donderdag 14 maart 2024 ging in Schouwburg Amstelveen Schrijf me in het zand in première. Een beladen incestdrama uit 1989 van Inez van Dullemen, de in 2021 overleden schrijfster en de echtgenote van de inmiddels bijna 95-jarige toneelpionier Erik Vos. Bijzonder is dat Agaath Witteman dit toneelstuk, dat laat zien hoe incest verborgen blijft en tot fatale gevolgen leidt, in 1989 als eerste regisseerde bij het Theater van het Oosten. Van Dullemen schreef het stuk in opdracht van dit gezelschap, waarvan Witteman indertijd de artistiek leider was. Je zou dus kunnen zeggen dat Witteman Van Dullemen mede de opdracht gaf om Schrijf me in het zand te schrijven. Er is dus een band tussen het stuk en de regisseur.

Alle acteurs met Céline Vermeulen als Anne in het midden (foto Marieke Timp)

Zowel complex als helder

Céline Vermeulen als Anne (foto Marieke Timp)

Vijfendertig jaar geleden was Schrijf me in het zand, met Yvonne van den Hurk als Anne – het slachtoffer van haar vader (toen gespeeld door Eric van der Donk) – opzienbarend. In 1989 werd er geschokt gereageerd, omdat nooit eerder de verborgen intimiteit tussen een vader en een dochter zo krachtig op het toneel werd gebracht. In die tijd zat incest nog onbespreekbaar in de taboesfeer. Na de première ging het stuk de wereld over, maar gek genoeg werd het in Nederland in 35 jaar tijd nooit meer professioneel gespeeld.

Tot nu. En hoe! De jeugdige Vlaamse actrice Céline Vermeulen, die momenteel haar laatste jaar aan de Amsterdamse Toneelschool en Kleinkunstacademie aan het afronden is, speelt de dochter Anne weergaloos goed. Deze jonge vrouw hypnotiseert het publiek bijkans met haar vurige ogen in een opmerkelijk bleke gezicht. Haar bewegingen zijn soms wild en onbeheersbaar en soms ontwapenend als de bewegingen van een klein kind. Dat wil zeggen: een klein kind, dat door haar vader seksueel werd misbruikt. Haar Vlaamse tongval is even wennen, vooral omdat die anders is dan de tongval van de andere acteurs. Maar dat is een kleinigheid.

Schuld en onschuld

Schuld en onschuld, dat is leidend in deze voorstelling. Judith, de zus van Anne, kijkt in haar ouderlijk huis terug op de gebeurtenissen, nadat Anne zichzelf heeft opgehangen. Anne had voorafgaande aan haar zelfmoord een leven in gesloten psychiatrische inrichtingen. In de voorstelling komt ze postuum ten tonele. Daarmee geeft de voorstelling een zowel complex als helder beeld van heden en verleden. Judith, mooi ingetogen gespeeld door Marguerite de Brauw (ook een vaste factor in Studio Antigone), vindt na de zelfmoord van Anne in haar ouderlijk huis dagboeken en brieven van haar zuster: ‘Op mijn twaalfde verjaardag kreeg ik van Papa een speelgoedpanter, een koffertje en een pessarium’. Heel mooi is dat decorontwerper Herbert Janse deze paperassen neerlegt als een strakke rechthoek. Ze vormen daardoor symbolisch een grafsteen. De vader, een mooie rol van Julien Croiset, verontschuldigt zich aldus: “Een man heeft meer nodig dan de seks met één persoon”. Anne realiseerde zich uiteindelijk dat het niet normaal was wat er tussen haar en haar vader gebeurde. Ze zegt tegen haar vader: “Je hebt gelogen. Andere vaders en dochters doen dit niet. Alles wordt obsceen.”

Julien Croiset als de vader en Céline Vermeulen als Anne (foto Marieke Timp)

‘Papa, zijn wij slecht?’

Elk personage heeft sterke, indrukwekkende monologen en dialogen, zoals de vader die Anne probeert wijs te maken dat ze niks verkeerds doen: “Jij bent gemaakt voor de liefde, je weet dat het gaat gebeuren. Je wilt de boel toch niet verzieken en mij het leven zuur maken?” Anne: “Papa, zijn wij slecht? Waarom mag ik het dan niet zeggen?” De vader: “Het is ons geheimpje”.

Haar zuster Judith herinnert zich dat ze ooit per ongeluk zag wat zich in de slaapkamer van haar ouders tussen haar vader en Anne afspeelde, terwijl haar moeder in het ziekenhuis lag: “Ik voelde me zo alleen, omdat zij in het grote bed mocht slapen en ik niet”. De moeder zegt: “Ze wist hem goed te bespelen. Wat je vader heeft gedaan, is fout. Maar er zijn drijfveren die sterker zijn”. En Anne zegt, terugblikkend, tegen haar vader: “Ik zou je willen vergeven, maar ik weet niet hoe ik bij die vergeving moet komen.”

‘Schrijf me in de wind, in het zand’

Tineke Schrier als de moeder, Julien Croiset als de vader, Marguerite de Brauw als Judith en Céline Vermeulen als Anne (foto Marieke Timp)

Het toneelstuk vond zijn oorsprong in een kelder in Kansas City. Erik Vos en Inez van Dullemen woonden daar in de jaren tachtig van de vorige eeuw een periode, omdat Vos in Kansas City de Oresteia-trilogie regisseerde. Ze huurden een huis, waar een jonge vrouw zelfmoord had gepleegd.

Van Dullemen ging op zoek naar het verhaal daarachter en stuitte op een gruwelijk geval van incest. In de kelder vond ze een schrift met een gedicht van het meisje: ‘Ik verdien niet om te ademen/ verdien niet om te bestaan/ in het lege land/ schrijf me/ in de wind, in het zand/ in het niets onder de zee’. Met een variant op deze woorden eindigt het toneelstuk.

In een interview in de Volkskrant, dat enkele dagen voorafgaande aan de première van deze nieuwe productie verscheen, zei Agaath Witteman dat voor haar de kracht van Schrijf me in het zand is dat het niet in gewone spreektaal is geschreven: “Van Dullemen heeft met haar stuk dit onderwerp uit het moeras van de viezigheid getrokken. Juist het poëtische ervan maakt dat het stuk niet gedateerd is. Aan de andere kant moet je wel de afgrond kunnen voelen, het mag niet té veel een poëzievoorstelling worden. Voor elk personage moet je begrip kunnen opbrengen, ook voor de vader, ook voor de moeder die alles wist, maar wegkeek. In die zin heeft het theater een enorme impact: dat meisje staat daar met al haar ellende, je móét wel met haar meeleven, daar ontkom je niet aan.” Nou, daar is Agaath Witteman met haar mensen glansrijk in geslaagd.

Toekomstmuziek: Hamlet

Céline Vermeulen als Anne (foto Marieke Timp)

Ik noemde Studio Antigone aan het begin van mijn artikel ‘een familiebedrijf’. Julien Croiset, acteur en zoon van Hans Croiset en Agaath Witteman, is immers met zijn moeder de geenszins stille kracht achter dit gezelschap. Hij speelde hoofdrollen in hun eerdere producties Beneden de rivieren (met zijn vader Hans Croiset), Antigone, De Joodse vrouw, Het bittere kruid en het Pakistaanse stuk Ze zitten en zeggen even niets. De website van Studio Antigone wordt bijgehouden door broer Alexander Croiset.

Julien Croiset vertelde van grote plannen voor volgend seizoen, waarin het de bedoeling is dat hij de titelrol gaat spelen in Hamlet, met onder anderen zijn dan bijna negentigjarige Hans Croiset als ‘de geest van zijn vader’. Maar dat is toekomstmuziek.

Huiverig

In zijn interview in de Volkskrant schreef Hein Janssen voorafgaande aan de première dat theaters anno 2024 huiverig zijn om Schrijf me in het zand te programmeren. Te zwaar, vonden ze, of zoals Julien Croiset het formuleerde: ‘Ze kiezen liever voor cabaret en tributebands.’ Agaath Witteman zei tegen Janssen: “Eind jaren tachtig waren de mensen nieuwsgierig naar een onderwerp als incest, nu zijn ze er bang voor. […..] Gelukkig zijn er genoeg theaters die trouw zijn aan ons groepje en de voorstelling wel hebben geboekt. In totaal staan er zo’n twintig speelbeurten gepland. Dat er nu zoveel weerzin is tegen een voorstelling over incest, heeft mij niet persoonlijk gekwetst, maar ik had er echt geen rekening mee gehouden”.

Na de première bleek bovendien dat – vooralsnog – geen enkele landelijke krant Schrijf me in het zand recenseerde, wat ik merkwaardig vind. De enige recensie stond online in de Theaterkrant: “Tijdens de paar feitelijke beschrijvingen van het misbruik voel je je eigen weerstand voor de ongemakkelijke waarheid. Schrijf me in het zand maakt schrijnend duidelijk hoe wegkijken werkt en welke onherroepelijke schade dat kan doen.” Overigens sluit Studio Antigone zich aan bij de landelijke campagne Durf te Zien van de Stichting Wij Zijn M in samenwerking met de Stichting tegen Seksueel Geweld. Schrijf me in het zand is toneel van hoge kwaliteit. Gaat dat zien; er is niets om bang voor te zijn.

Schrijf me in het zand, gezien 14 maart 2024 in Schouwburg Amstelveen. Een productie van Studio Antigone, tekst Inez van Dullemen, spel Céline Vermeulen, Marguerite de Brauw, Julien Croiset, Tineke Schrier en Yannick Bronkhorst, regie Agaath Witteman, decor Herbert Janse, kostuums Dorien de Jonge, fotografie Marieke Timp. De tournee duurt op diverse data tot en met 31 mei, zie voor de volledige speellijst: www.studio-antigone.nl