Rembrandt is springlevend; 350 jaar na zijn dood

Rembrandt als apostel Paulus (1661)

Rembrandt van Rijn, de grootste Nederlandse kunstenaar aller tijden, is 350 jaar geleden is overleden; om precies te zijn op 4 oktober 1669 op 63-jarige leeftijd. Maar er is geen kunstenaar die al zo lang dood is en die al zo lang voortleeft en voort blijft leven als Rembrandt van Rijn (1606-1669). Vijf grote musea vieren het Rembrandtjaar buitengewoon uitbundig: momenteel in Amsterdam het Rijksmuseum en het Rembrandthuis, in Den Haag het Mauritshuis, in Leeuwarden het Fries Museum en vanaf 3 november ook het gerenoveerde Lakenhal in Leiden.

Rijksmuseum: alle Rembrandts

Het Rijksmuseum exposeert in de Philipsvleugel voor het eerst alle Rembrandts uit de collectie van het museum tegelijkertijd: 22 schilderijen (waaronder Marten en Oopjen, De Staalmeesters en het Joodse Bruidje), zestig tekeningen en driehonderd prenten. Allemaal behalve één, want De Nachtwacht hangt gewoon op z’n plek aan het einde van de eregelaerij. Verder prijkt in het kabinet, waar gewoonlijk Het Joodse Bruidje en De Staalmeesters hangen, een bordje met de tekst ‘Alle schilderijen van Rembrandt van het Rijksmuseum met uitzondering van de Nachtwacht zijn van 15 februari tot en met 10 juni 2019 in de tentoonstelling Alle Rembrandts in de Philipsvleugel te zien’.

Gruwelijk

overzicht lege zaal, met in de verte De Staalmeesters

overzicht lege zaal, met in de verte Marten en Oopjen

Ik was naar de persvoorbezichtiging en ik kan niet anders zeggen dan dat Alle Rembrandts een gruwelijke tentoonstelling is. ‘Gruwelijk’ in de betekenis van het woord in oldskool hiphopidioom: reeds in de tweede zaal slaat het Stendhal Syndroom toe. Dit is zo overweldigend dat er voortdurend een hartgrondig ‘godverdomme’ over mijn lippen kwam. Dit is een overweldigende expositie, waar je uren en uren kunt doorbrengen. En maar dwalen tussen piepkleine tekeningen, vluchtige maar o zo virtuoze schetsen, sobere of zeer doorwrochte etsen en natuurlijk de schilderijen. Van Marten en Oopjen tot het zelfportret als apostel Paulus, van het portret van Titus met de monnikskap tot het schilderij van zijn vriend Ephraïm Bueno. En dan de tekeningen: van mooie naakten, getekend in het atelier, tot een piepklein studieblad: krabbeltjes van een boertje. Het opengeslagen boekje is niet groter dan een luciferdoosje.

Rembrandt de verhalenverteller

Dit is een tentoonstelling om helemaal gek van te worden. Het is een ode aan Rembrandt de verhalenverteller, de observator, de maker van duizelingwekkend veel zelfportretten, tekenend op straat, in en om huis, aan de wandel in Amsterdam, de schepper van intieme, alledaagse scènes en van bijbelverhalen. Dit is het wonderbaarlijke oeuvre van een kunstenaar die zich niet aan de regels van de kunst hield. Werk van een obsessieve kunstenaar, die het alledaagse bijzonder maakte en het bijzondere alledaags. Nog een paar hoogtepunten: de tekening van vrouw die het hemd van een jongetje oplicht zodat hij kan plassen zonder zijn hemd nat te maken, de ets van een vrijend paar in bed (voor de oplettende kijker: de vrouw heeft drie armen), drie schetsjes van een oude man die steunt op een wandelstok, een tekening van de acteur Willem Bartholsz Ruyter die een gekke kop trekt, een ets van een naakte jongeman. Hierbij plaats ik ook de close-up van de mouw van de man naast het Joodse Bruidje. Daar kan toch geen abstracte schilder tegen op?

Biografie van een rebel

Jonathan Bikker, conservator van het Rijksmuseum, tekende bovendien ter gelegenheid van deze expositie het levensverhaal van Rembrandt op in het boek Rembrandt – Biografie van een Rebel. Een zeer levendig boek, waarin duidelijk wordt dat Rembrandt van Rijn in zijn kleurrijke, door drama’s getergde leven eigenlijk maar één prioriteit had: het maken van tekeningen, etsen, schilderijen en het opleiden van anderen. Het boek is prachtig vormgegeven door Irma Boom, die ook de blauwe versie van het zelfportret creëerde dat in het Rembrandtjaar boven de ingang van het museum prijkt. Bovendien gaf Irma Boom de expositie ook schitterend vorm, met koningsblauwe muren, grijze muren en muren die met een lichte knik tegen elkaar staan. Dit is een tentoonstelling die iedereen moet hebben gezien. Dat kan tot en met 10 juni. Tickets zijn in blokken te koop via www.rijksmuseum.nl

Rembrandt’s social network

Epco Runia, Hoofd Collectie van het Rembrandthuis, had het lumineuze idee om in deze tijd van Facebook en Instagram in te zoomen op het social netwerk van Rembrandt. Als een goede netwerker zette hij zijn sociale netwerk actief en doelbewust in. Hij had familie en vrienden die hem hielpen, zijn kunstwerken kochten, hem geld leenden en hem artistiek uitdaagden. In Rembrandt’s Social Network – familie, vrienden en relaties  leer je Rembrandt beter kennen via zijn vrienden: van jeugdvriend Jan Lievens en kunstkenner Jan Six tot de familie van zijn vrouw Saskia Uylenburgh, zijn ‘bloedvrienden’.

Vijf typen vriendschappen

Lichtstudie met Hendrickje Stoffels als model, ca. 1659, olieverf op paneel, Städel Museum, Frankfurt am Main (permanent bruikleen van het BRD)

Als vriend blijkt Rembrandt een eigenzinnig persoon. Hij investeerde niet veel in een goede relatie met de elite; hij omringde zich liever met mensen die verstand hadden van kunst. De vele kunstwerken die hij van familieleden en vrienden maakte, zijn een unicum in de zeventiende eeuw door de uitzonderlijk intieme en informele sfeer. De tentoonstelling richt zich op vijf typen vriendschappen. Er waren jeugdvrienden als kunstenaar Jan Lievens, met wie Rembrandt een atelier deelde in Leiden. Zogenoemde bloedvrienden waren familieleden die een grote rol speelden in het sociale en economische leven van Rembrandt, wat met name de familie van zijn vrouw Saskia Uylenburgh was.

Jan Six, Abraham Francen en de anderen

Portret van Jan Six, 1647, ets, droge naald en burijn, staat IV (4), Museum Het Rembrandthuis, Amsterdam

Portret van de apotheker Abraham Francen, 1655-1659, ets, droge naald en burijn, Amsterdam Museum

De kenners, waaronder Jan Six, waren bevriende verzamelaars die kunstwerken van Rembrandt kochten en hem aan opdrachten hielpen. Onder zijn kunstvrienden bevonden zich ook enkele bevriende leerlingen, zoals Philips Koninck, Roelant Roghman en Gerbrand van den Eeckhout. De vertrouwelijke band met hen spreekt onder andere uit het feit dat Rembrandt uitstapjes met ze ondernam om samen te tekenen, waardoor hun schetsen vaak heel vergelijkbaar zijn. Tot slot had Rembrandt ook ware vrienden, ook in tijden van nood. Voor Rembrandt kwamen de moeilijke tijden omstreeks 1652 toen hij 46 jaar oud was en door financiële problemen uiteindelijk zijn bezittingen moest verkopen. In deze periode is hij geholpen door een paar trouwe vrienden, waaronder de verzamelaar Abraham Francen voor wie hij een bijzondere portretprent maakte.

Titus uit Baltimore

Portret van Titus, ca. 1660, olieverf op doek, Baltimore Museum of Art (The Mary Frick Jacobs Collection)

Detail van het portret van Titus (circa 1660)

De tentoonstelling bevat schilderijen, tekeningen, prenten, beeldhouwwerken, boeken en documenten. Het hoogtepunt is Rembrandts portret van zijn negentienjarige zoon Titus. Dit bijzondere bruikleen uit het Baltimore Museum of Art is nooit eerder op een tentoonstelling in Europa getoond. Titus stelde zijn leven geheel in dienst van zijn beroemde vader. Na Rembrandts faillissement in 1656 nam Titus samen met zijn vaders vriendin Hendrickje Stoffels de verkoop over van zijn vaders werken en begon een kunsthandel, gespecialiseerd in het werk van Rembrandt. Op deze manier werden de schuldeisers van zijn vader buiten de deur gehouden en werd Titus feitelijk de opdrachtgever van zijn vader. In Rembrandts schilderij zit Titus ontspannen in zijn stoel, zijn hand aan zijn kin. Daarmee is dit los geschilderde portret typerend voor Rembrandts omgang met zijn vrienden en familieleden: een informeel en origineel meesterwerk. De expositie in het Rembrandthuis duurt tot en met 19 mei. Bij de expositie verscheen een lijvige catalogus van meer dan104 pagina’s over Rembrandt en zijn vrienden. Dit boek heeft als motto: ‘En daar is geen gevaarlycker woestijn, als zonder vrienden te leven’, geschreven door Arnold Houbraken (1660-1719), biograaf van Rembrandt. Zie voor meer informatie. www.rembrandthuis.nl

Rembrandt en het Mauritshuis

Prinses Beatrix opent de expositie in het Mauritshuis (foto Ivo Hoekstra)

De anatomische les van Dr Nicolaes Tulp (1632)

Prinses Beatrix opende op 31 januari het themajaar Rembrandt en de Gouden Eeuw 2019 door in het Mauritshuis de tentoonstelling Rembrandt en het Mauritshuis te openen. Het Mauritshuis bezit, naast het Rijksmuseum, één van de belangrijkste collecties schilderijen van Rembrandt van Rijn ter wereld. Nu toont het museum voor het eerst alle achttien schilderijen die ooit als ‘Rembrandt’ zijn verworven. Hieronder zijn absolute topstukken als De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp, Saul en David en – zo wordt aangenomen – zijn laatste zelfportret uit 1669. Er zijn ook vraagtekens rond de toeschrijving van twee portretten. En vijf schilderijen in de collectie worden tegenwoordig niet meer erkend als vervaardigd door de grote meester. Het gaat onder meer om Studie van een oude man en Tronie van een oude man. Beide werken werden respectievelijk in 1891 en 1892 door toenmalig Mauritshuis directeur Abraham Bredius verworven als echte Rembrandts, maar ze worden nu door het museum als ’twijfelgevallen’ beschouwd. Tegelijk met het onderzoek zal het Mauritshuis beide schilderijen ook grondig restaureren.

Rembrandt of geen Rembrandt?

De ‘studie’ en de ’tronie’ werden in het verleden al eens onderzocht, maar vanaf september 2019, wanneer de tentoonstelling Rembrandt en het Mauritshuis is afgesloten, worden de nieuwste technieken aangewend om meer te weten te komen over de schilderijen. Ook zullen latere overschilderingen worden verwijderd. Hopelijk kan dan een antwoord worden gegeven op de vraag of ze wel of niet door Rembrandt zijn geschilderd. Restauratie en onderzoek zullen plaatsvinden in het eigen restauratieatelier. Het museum zal daarbij ook gebruik maken van externe expertise. Hoe lang het onderzoek gaat duren is nog niet bekend. Ook als dit geen uitsluitsel geeft over de toeschrijving, zal het zeker nieuwe informatie opleveren over de schildertechniek.

De enige echte Rembrandt

Twee Afrikaanse mannen, (1661). Legaat van Abraham Bredius, 1946

Antoon François Heijligers, Interieur van de Rembrandtzaal in het Mauritshuis (1884)

Topstukken in de tentonstelling zijn onder meer een portret van twee Afrikaanse mannen en een oude man met een hoed en een fikse drankneus. Hij zit zwaar op een stoel en kijkt de meester aan met een smoel van: ‘duurt het nog lang, Rembrandt?’ Het is een meesterijk portret. Deze man kan je makkelijk aantreffen aan de stamtafel van Café Papeneiland of Café Hegenraadt in de Jordaan. Leuk is ook een schilderij van Antoon François Heijligers, die in 1884 het Interieur van de Rembrandtzaal in het Mauritshuis vastlegde. De expositie in het Mauritshuis duurt tot en met 15 september. Ook bij deze expositie verscheen een lijvige catalogus, waarin Mauritshuis-conservator Charlotte Rulkens schrijft over het verzamelen en het onderzoeken van werk van Rembrandt. Zie voor meer informatie: www.mauritshuis.nl

Het Fries Museum: Rembrandt en Saskia

Portret van Saskia von Uylenburgh (1642), bruikleen van de Gemäldegalerie Alte Meister binnen het Museumlandschaft Hessen-Kassel in Duitsland

Het Fries Museum in Leeuwarden nam in november al een voorsprong op het Rembrandtjaar met de expositie Rembrandt en Saskia – Liefde in de Gouden Eeuw. Een ‘romantische reis’ naar de zeventiende eeuw, toen de jonge kunstenaar Rembrandt trouwde met de Friese Saskia Uylenburgh. In 1634 trouwt Rembrandt van Rijn met Saskia Uylenburgh in het Friese Sint Annaparochie. Zij de dochter van een Friese rechter, hij een succesvol schilder. Na de bruiloft verhuist het koppel naar Amsterdam, waar Rembrandt zijn atelier heeft. Daar staat Saskia vaak model voor zijn tekeningen en etsen. In Amsterdam krijgt het stel vier kinderen, waarvan de eerste drie in de wieg sterven. De jongste, Titus, blijft wel in leven. Het gezinsgeluk is van korte duur. Acht maanden na de geboorte van Titus overlijdt Saskia op 29-jarige leeftijd in Amsterdam.

‘Unprecedented’

Ik heb deze tentoonstelling, die 24 november opende, niet gezien, maar dit is ongetwijfeld ook een prachtige expositie. Of zoals de Britse krant The Guardian schreef: ‘unprecedented’; onnavolgbaar. Een van de topstukken is het portret van Saskia dat Rembrandt na haar dood voltooide. De schilder hield Saskia en profil in rijk gewaad vrijwel zijn hele leven in eigen bezit. Geldgebrek dwong hem zijn persoonlijke meesterwerk in 1652 te verkopen aan de bevriende verzamelaar Jan Six. Rond 1750 werd het gekocht door de keurvorst van Hessen-Kassel. Sindsdien is het schilderij nooit meer terug in Nederland geweest. Door bij deze tentoonstelling verscheen een rijk geïllustreerde boek, getiteld Rembrandt & Saskia: Liefde in de Gouden Eeuw. De publicatie vertelt het verhaal van de Hollandse Meester en zijn Friese vrouw, van liefde in de Gouden Eeuw in Nederland en in Friesland in het bijzonder. De expositie in het Fries Museum duurt tot en met 17 maart 2019. Zie: www.friesmuseum.nl

Nog meer Rembrandt

Marten, Anne-Rose en Oopjen (wie van de drie is niet van Playmobil?)

Als bovengenoemde tentoonstelling straks zijn afgelopen, zijn we dit jaar nog lang niet af van Rembrandt. In het Rijksmuseum opent 15 juli – in 1606 de geboortedag van Rembrndt – de expositie Lang leve Rembrandt. Het Rijksmuseum nodigt iedereen uit om mee te doen aan deze zomertentoonstelling met een kunstwerk, geïnspireerd op Rembrandt. De kunstwerken kunnen tot en met 31 maart worden ingezonden. Op 11 oktober opent in de Philipsvleugen van het Rijks de expositie Rembrandt-Velázques – Nederlandse en Spaanse Meesters. Met topstukken van de grote meesters uit de zeventiende eeuw uit Nederland en Spanje. In Museum De Lakenhal in Leiden opent 3 november na een grootscheepse verbouwing de expositie Jonge Rembrandt 1624-1634. Voor het eerst wordt een overzichtstentoonstelling exclusief gewijd aan het vroegste werk van Rembrandt; in tegenstelling tot De late Rembrandt in 2015 in het Rijksmuseum. Bestaat er zoiets als een overdosis Rembrandt? Nee, zei de Britse historicus Simon Schama ooit: ‘Can you have too much Rembrandt? Can you have too much love? Too much wisdom? Too much good weather?’

Zie voor een overzicht van alle activiteiten: www.rembrandt-2019.nl