Rembrandt: 684 schilderijen en 100 tekeningen

Zeshonderdvierentachtig schilderijen en honderd tekeningen van Rembrandt van Rijn of toegeschreven aan Rembrandt, zijn navolgers en/of leerlingen. En dat allemaal in twee buitengewoon fraaie boeken van één auteur en één uitgever. Die ene schrijver is de toonaangevende kunsthistoricus Jeroen Giltaij (1947). Hij schreef Het Grote Rembrandt Boek – alle 684 schilderijen. Coauteur van Rembrandt 100 tekeningen is de eveneens gerenommeerd kunsthistoricus en Rembrandtkenner Peter Schatborn, aan het begin van deze eeuw hoofd van het Prentenkabinet van het Rijksmuseum Amsterdam. De uitgever van beide boeken is WBOOKS.

500 pagina’s, drie kilo

Begin november 2022 kwam het vuistdikke boek van Jeroen Giltaij uit. Het gebonden Grote Rembrandt Boek weegt bijna drie kilo, is ruim dertig centimeter hoog, 24 centimeter breed, telt 496 pagina’s en behelst circa zevenhonderd afbeeldingen, waarvan het merendeel in kleur. Kortom: een hele pil.

De auteur Jeroen Giltaij begon ooit als conservator in het Prentenkabinet van Museum Boijmans Van Beuningen en stelde aldaar de catgalogus samen van tekeningen van Rembrandt en zijn school. Later werd hij in dit museum hoofdconservator oude schilder- en beeldhouwkunst. Hij promoveerde op Antonio Ruffo, een Siciliaanse patriciër (1610-1678) die een verwoed verzamelaar was van schilderkunst en die in de zeventiende eeuw drie schilderijen bij Rembrandt bestelde. Ook schreef Giltaij Het Grote Gouden Eeuw Boek, een standaardwerk over de Hollandse schilderkunst in de zeventiende eeuw, waarin in 21 hoofdstukken ruim 320 pareltjes van schilderijen uit de collecties van Nederlandse musea worden besproken. En hij schreef een boek over Titus van Rijn: Titus, zoon van Rembrandt. We hebben hier dus te maken met niet zomaar een kenner.

Meester van licht en donker

Het Grote Rembrandt boek – alle 684 Schilderijen is een lijvig eerbetoon aan de grote meester van licht en donker. Voor het eerst worden 684 schilderijen geboekstaafd die op naam van Rembrandt staan of stonden, inclusief schilderijen van navolgers, leerlingen en/of schilderijen die bewijzen welke invloed Rembrandt op andere kunstenaars had. De schilderijen worden gecatalogiseerd, afgebeeld en besproken. Jeroen Giltaij schrijft in zijn voorwoord dat Rembrandt “ons ook nu nog, na vier eeuwen, meevoert in zijn magistrale verbeelding”. En zo is het maar net.

In zijn boek zijn alle schilderijen worden over alle werken de titels, maten, signaturen, jaartallen en – zover mogelijk – verblijfplaatsen vermeld. Elk schilderij heeft een korte tekst over toeschrijving, voorstelling en datering. Dat alleen al dwingt respect af.

Een onderzoek van jaren

Het onderzoek voor dit boek heeft jaren in beslag genomen. Een uitgebreid register helpt bij het zoeken naar specifieke schilderijen. De schilderijen zijn strak onderverdeeld in categorieën, zoals Portretten I (Zelfportretten), Portretten II – (Rembrandts familie, te weten ‘de moeder’, ‘de vader’, ‘de zuster’, ‘Saskia van Uylenburgh’, ‘Hendrickje Stoffels’, Titus van Rijn’ en ‘de broeder’), Portretten III (Mansportretten) en Portretten IV (Vrouwenportretten). Verder zijn de categorieën: Groepen, Genrestukken, Landschappen en dieren, Geschiedenis, mythologie en allegorieën, Bijbel (Oude Testament), Bijbel (Nieuwe Testament) en Bijbelse personen.

Schilderijen die niet onomstotelijk aan Rembrandt worden toegeschreven, zijn onderverdeeld in: ‘mogelijk van Rembrandt’, ‘leerling van Rembrandt’, ‘atelier van Rembrandt’, ‘omgeving van Rembrandt’, ‘school van Rembrandt’, ‘manier van Rembrandt’, navolger van Rembrandt’, imitatie van Rembrandt’, ‘kopie naar Rembrandt’ en zelfs ‘niet van Rembrandt’. Desondanks wordt het portret van een jongeman, dat in 2018 door kunsthandelaar Jan Six XI werd ontdekt als een echte Rembrandt, in dit boek niet opgenomen. Hetzelfde geldt voor het door Jan Six in 2019 ontdekte werk Laat de kindertjes tot mij komen. Als reden hiervoor schrijft Jeroen Giltaij dat over deze schilderijen nog te veel onzekerheid bestaan. Toch verbazingwekkend, want er zijn wel meer schilderijen, waarover twijfel bestaat of Rembrandt die zelf heeft gemaakt, leerlingen of navolgers.

Soms is het lastig om in Het Grote Rembrandt Boek bekende schilderijen van Rembrandt te vinden. De Nachtwacht staat bijvoorbeeld in het register achterin het boek vermeld bij ‘Personen’ onder de naam ‘Bannink Cocq, Frans’ en niet onder de naam van het schilderij. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor  Het Joodse Bruidje b. Die staat in het registeren onder ‘Religie (Bijbelse personen)’ en dan onder ‘Isaac’ en ‘Rebekka’. Die namen moet je dan maar net weten. Het is ook lastig als niet bijbelvaste lezer om bijvoorbeeld het schilderij Het offer van Abraham te vinden waarop Abraham door de engel wordt tegengehouden wanneer hij zijn zoon Isaac gaat offeren. Hoort dit verhaal bij het Oude Testament of het Nieuwe Testament? Gelukkig staat het in het register wel onder de naam ‘Abraham’.

Met kennis en liefde geschreven

Het Grote Rembrandt Boek behoort tot het levenswerk van Jeroen Giltaij, voor wie ik met groot respect mijn spreekwoordelijke hoed afneem. Het boek is niet alleen met grote kennis samengesteld en geschreven, maar ook met veel liefde. Ik ben dan ook benieuwd naar Titus, zoon van Rembrandt, het boek dat hij schreef over de zoon van Rembrandt van Rijn en Saskia van Uylenburgh. Giltaij baseerde het boek over Titus van Rijn (1641-1668) op archiefdocumenten. Na de dood van Titus, op slechts 26-jarige leeftijd, zou nog een dochter van hem zijn geboren. Van belang is de inventaris van zijn rijke nalatenschap die toen werd gemaakt. In het boek wordt nagegaan of Titus van Rijn zelf ook schilder is geweest. Dit boek verscheen ook bij WBOOKS in het Rembrandtjaar 2019.

Tweede druk en introductieprijs die geldt tot en met 26 januari

Het Grote Rembrandt Boek verscheen begin november 2022 en werd gepresenteerd in Museum Bredius in Den Haag. Dit museum stelde een belangrijke subsidie ter beschikking, zodat dit boek kon verschijnen. Een prachtige locatie dus. Vooral ook, omdat Jeroen Giltaij in hier bekend maakte dat de olieverfschets De oprichting van Jezus aan het kruis – althans volgens hem – een echte Rembrandt is. Inmiddels is van Het Grote Rembrandt Boek een tweede druk verschenen en de introductieprijs van 75 euro – in plaats van 100 euro, de prijs die het boek straks gaat kosten – is verlengd tot en met 26 januari 2023; die introductieprijs gold eerder voor 15 januari.

Honderd tekeningen

Ongeveer een maand na het verschijnen van dit lijvige boek, publiceerde WBOOKS nog een prachtig boek over Rembrandt, maar dan over zijn tekeningen. Jeroen Giltaij schreef dit boek samen met de kunsthistoricus Peter Schatborn. Ze kozen honderd tekeningen uit het oeuvre van de maestro. Van Rembrandt zijn 646 tekeningen bewaard gebleven. Deze kunnen vanwege de kwetsbaarheid niet zo vaak worden tentoongesteld. Dit was mede de reden dat de heren Giltaij en Schatborn het tijd vonden voor een boek, zodat iedereen tenminste honderd tekeningen kan zien. De keuze laat zien wat een veelzijdig tekenaar Rembrandt was, zowel in stijl als in onderwerpen. Zoals landschappen, portretten, bijbelse en mythologische voorstellingen. Of gewoon huiselijke taferelen, zoals een kind dat schrikt van een hond en dat bescherming zoekt bij zijn moeder (zie hierboven en links).

Honderd tekeningen

Rembrandt tekende met diverse materialen, die in het boek worden beschreven: “zwart en rood krijt, een ganzenpen en een bamboe rietpen, waarmee met inkt over verdunde verf fijne of grove lijnen kunnen worden gezet. Verder gebruikte hij penseel met bruine inkt, en witte verf om lijnen af te dekken en ook nog ijzerhoudende galnoteninkt op lichtbruin geprepareerd papier, waarvan de lijnen gaandeweg uitlopen en breder worden. Ook gebruikte hij houtskool en een paar keer zilverstift op geprepareerd papier. Soms komt kleur in de tekeningen voor, maar meestal weinig opvallend. Van het begin af aan heeft hij er steeds naar gestreefd om met lichte en donkere lijnen de lichtwerking duidelijk weer te geven om zo de pasticiteit van figuren te versterken. Arceringen, oftewel groepen dicht naast elkaar getekende lijnen, dienden om schaduwen en vormen te accentueren. […..] Van figuurstudies tekende Rembrandt eerst zorgvuldig het gezicht en vervolgens gaf hij het lichaam schetsmatig weer en de voeten soms zelfs onduidelijk. De gezichtsuitdrukking kom Rembrandt zo tekenen, dat gevoelens van een persoon in een bepaalde situatie treffend tot uiting komen.”

Naar de werkelijkheid, ‘van onthout’ of ‘uit de geest’

Rembrandt legde veelvuldig taferelen vast naar de werkelijkheid, maar hij werkte ook uit herinnering – oftewel ‘van onthout’ – en uit de verbeelding: ‘uit de geest’. Tekenen naar de werkelijkheid was eenvoudiger dan uit de verbeelding, want Rembrandt tekende dan wat hij zag. En dat kon hij als de beste.

Bij de uitwerking van een tekening naar het leven werden later wel vaak schaduwen met penseel toegevoegd om penseel toegevoegd om ruimtelijkheid te scheppen en een figuur meer op de voorgrond te plaatsen. Hij tekende ook veel landschappen en soms dieren, zoals paarden, honden, varkens en zelfs exotische dieren, zoals een leeuw, paradijsvogels, een kameel en Hansken de olifant. Portretten en naakten tekende hij niet veel, maar soms wel. Rembrandt kon gezichten zo weergeven dat de beschouwer zag dat hij werd aangekeken.

De kunst van het weglaten

Het boek laat mooi zien hoe Rembrandt vaak met slechts een paar trefzekere lijnen een hele wereld kon schetsen. De kunst van het weglaten, daar was hij een meester in. Elke tekening in het boek is goed. Het zal dan ook een reuze karwei zijn geweest voor Jeroen Giltaij en Peter Schatborn om honderd tekeningen te kiezen. Het is voor mij al erg moeilijk – bijna onmogelijk – om een keuze te maken uit de honderd tekeningen voor bij dit artikel.

Ik kies voor een portret van Titia van Uylenburgh, de oudere zus van Rembrandts vrouw Saskia, terwijl ze aan het handwerken is.  Rembrandt portetteerde haar in 1639, toen ze 34 jaar oud was. Verder hiernaast het portret van een zittende man, met zijn linkervoet op een verhoging en zijn rechtervoet op de grond. Rembrandt maakte het portret in rood en zwart krijt op lichtbruin papier. Ook deze tekening signeerde hij: RHL 1631. De tekening maakt deel uit van een particuliere collectie in New York, een detail dat altijd tot de verbeelding spreekt.

Elke tekening is goud waard

Verder plaats ik nog een aantal mooie tekeningen, zoals een een portret van twee zwarte ruiters, voorzien van kleur. Ook bijzonder fraai is het portret van een halfnaakte vrouw en daarnaast plaats ik een voorstudie van De Staalmeesters. Verder een zelfportret uit de collectie van het Rijksmuseum Amsterdam. Het boek bewijst maar weer eens dat Rembrandt niet alleen alle technieken beheerste, maar ook alle onderwerpen. Elke tekening is goud waard, zoals ook hieronder een alledaags tafereel van drie vrouwen en kind bij een huisdeur.

Paradijsvogel

Opmerkelijk is dat de cover van het boek niet een menselijke figuur of een landschap is, maar een studie van twee paradijsvogels zonder poten. Een paradijsvogel wordt genoemd in de inventaris van Rembrandts bezittingen die in 1656 werd opgemaakt: ‘een laede, daer in een paradijs vogel en ses waijers’. Rembrandt tekende tweemaal de kop en de veren, maar niet het lichaam en de poten, die er in Nieuw-Guinea, waar de vogel vandaan kwam, waren afgehaald. Voor elke liefhebber van Rembrandt – en wie is dat niet – zijn deze twee boeken smullen geblazen. En, nogmaals, wie het letterlijk Grote Rembrandt Boek vóór 26 januari besteld, krijgt 25 euro korting op de aankoopprijs. Een buitenkansje.

Het Grote Rembrandt Boek – alle 684 schilderijen (ISBN-nummer 9789462584990) en Rembrandt – 100 tekeningen (ISBN-nummer 9789462585089) zijn uitgegeven door WBOOKS. Het boek over de schilderijen kost tot en met 26 januari 75 euro – dit is een introductieprijs – en daarna 100 euro, het boek over de tekeningen kost 29,50 euro. Zie voor inlichtingen en bestellingen: www.wbooks.nl (vóór 15.30 uur besteld, dezelfde dag verzonden; gratis bij een bestelling boven 30 euro en de mogelijkheid om gratis te retourneren)