Het jarige Mauritshuis zegt het met bloemen

Jan Davidsz de Heem, Vaas met bloemen (fragment), circa 1670, doek, 74,2 x 52,6 cm., Mauritshuis

In volle bloei, dat staat het Mauritshuis in Den Haag ter ere van het tweehonderdjarig bestaan. In januari 1822 opende het voormalige stadspaleis, in de zeventiende eeuw gebouwd voor prins Johan Maurits van Nassau-Siegen, als museum zijn deuren opende voor het publiek. Dit gebeurde mede op initiatief van koning Willem I om de koninklijke kunstcollectie te huisvesten en tentoon te stellen. De expositie In Volle Bloei staat in het teken van de mooiste bloemstillevens, botanie en vrouwelijke schilders uit de periode van 1600 tot 1725.

Bloemwatervallen

A-R met Jan van Zanen, burgemeester van Den Haag

De expositie werd op de binnenplaats vóór het museum geopend door Jan van Zanen, burgemeester van Den Haag, getooid met een ‘Meisje met de parel’-mondkapje. De opening vond buiten plaats om aandacht te vestigen op de gevel van het gebouw, die het hele jaar wordt versierd met bloemen: twee kleurrijke bloemwatervallen en 24 bloembakken. Het Mauritshuis trakteert bezoekers tot 6 juni op een bonte verzameling van geschilderde en getekende boeketten. De geëxposeerde werken zijn veelal gemaakt door vrouweljke kunstenaars, zoals Rachel Ruysch, Anna Ruysch, Judith Leyster, Michaelina Wautier en Klara Peeters.

Anna Ruysch, Bosgrond met bloemen (1685-1687), doek, 48 x 36 cm., particuliere collectie

Rachel Ruysch, die leefde van 1664 tot 1750 (!), maakte tot haar 85ste bloemstillevens. Van haar zijn maar liefst 150 schilderijen bekend. Het Mauritshuis besteedt ook aandacht aan botanische tekeningen en natuurwetenschappelijke publicaties van kunstenares en botanisch onderzoeker Maria Sybilla Merian (1647-1717). Ze maakte veel buitengewoon gedetailleerde tekeningen van exotische bloemen, vlinders en andere insecten in hun natuurlijke leefomgeving.

Een feest van kleur

Joris Hoefnagel, Vaas met rozen, kweepeer, vlinders en insecten, opgedragen aan Johan Radermacher, 1589, Opschrift (in het Latijn) ‘Vriendschap is meer dan de bloem die slechts in volle bloei bekoorlijk is’, papier op paneel, 118 x 163 cm., Zeeuws Museum, Middelburg

Het genre maakte van circa 1600 tot circa 1730 een bijzondere ontwikkeling door: van onmogelijke fantasieboeketten en gedurfde constructies naar weelderige spektakelstukken. Altijd decoratief, adembenemend gedetailleerd en een feest van kleur en met veel insecten. Dit genre ontstond dankzij de toenemende belangstelling voor het verzamelen en onderzoeken van exotische bloemen en planten. De Hortus Botanicus in Leiden was in 1594 gesticht – de eerste in Nederland – en steeds meer mensen gingen zich bezig houden met het wetenschappelijk bestuderen van flora en fauna.

Fantasieboeketten

Ambrosius Bosschaert, Vaas met bloemen in een venster, c.1618. Paneel, 64 x 46 cm. Mauritshuis.

De eerste schilder die zich exclusief op het bloemstilleven toelegde, was Ambrosius Bosschaert (1573–1621). Omstreeks 1618 schilderde hij een enorm boeket dat in een nis staat (Vaas met bloemen in een venster). Elke bloem is precies naar het leven weergegeven, maar de dertig verschillende bloemen hebben nooit allemaal tegelijkertijd gebloeid. Het boeket is in zijn geheel ook gefantaseerd: alle bloemen zitten aan de voorkant waardoor het in werkelijkheid meteen zou omvallen. Bovendien zou de bovenste bloem een onmogelijk lange steel moeten hebben om boven de rest uit te komen.

Hoe zeldzamer, hoe beter

Hans Bollongier, Stilleven met bloemen, 1639. Paneel, 68 x 54,5 cm. Rijksmuseum, Amsterdam

De meeste schilders maakten in de eerste drie decennia van de zeventiende eeuw gedetailleerde fantasieboeketten waarin aan elke bloem de uiterste zorg was besteed. Hoe meer soorten en hoe zeldzamer, hoe beter. Na 1630 veranderde deze stijl. Boeketten werden minder frontaal en minder symmetrisch van opzet. Het werd steeds belangrijker gevonden dat het er allemaal uitzag alsof het naar de werkelijkheid was geschilderd. Hans Bollongier (circa 1600-1645) schilderde in 1639 een wat ‘rommeliger’ boeket dan zijn voorgangers (Stilleven met bloemen, Rijksmuseum). Minder frontaal, minder symmetrie. De achterste bloemen staan minder in het licht waardoor het werk meer dieptewerking krijgt.

Bloemstilleven met horloge

Willem van Aelst, Bloemstilleven met horloge, 1663. Doek, 62,5 x 49 cm. Mauritshuis.

Bij Rachel Ruysch (1664–1750), een van de succesvolle vrouwelijke schilders in dit genre, vinden we in 1700 een bescheidener boeket dat opmerkelijk genoeg al aan het verwelken is. Ruysch heeft zelfs één bloem al afgeknipt op het schilderij. Bloemen en hun korte levensduur stonden symbool voor de tijdelijkheid van het leven zelf. De symboliek van vergankelijkheid speelde in dit genre een grote rol, zoals in het doek Bloemstilleven met horloge uit 1663, geschilderd door Willem van Aelst (1627-1683).

Vuurwerk in vazen

Jan Davidsz de Heem, Vaas met bloemen, circa 1670, doek, 74,2 x 52,6 cm., Mauritshuis

In de tweede helft van de zeventiende eeuw kreeg het bloemstilleven een upgrade, met ‘ontploffende’ boeketten als gevolg. De tulp, akelei en kievitsbloem kregen gezelschap van bijzondere soorten als provenceroos, sneeuwbal en slaapbol. Jan Davidsz de Heem (1606-1683/1684) maakte ware spektakelstukken van zijn bloemstillevens. Alles moest visueel verleiden: verstopte bloemen, overal kleine kruipbeestjes, schitterende lichteffecten, heel veel kleuren en mooie vazen. Zoals te zien op zijn doek Vaas met bloemen. Ook in de werken van Abraham Mignon (1640–1679), kan het niet op, zoals te zien op zijn doeken Bloemen in een glazen vaas en Bloemen in een metalen vaas. Rond 1700 nam het vuurwerk in de vazen iets af en keerden de schilders terug naar een wat rustiger bloembeeld.

: Maria Sibylla Merian, Twee vlinders op een tak kruisbessenbloesem, uit haar Rupsenboek, waterverf en dekverf op perkament, 199 x 164 cm., particuliere collectie.

: Maria van Oosterwijck, Bloemen in een ivoren bokaal (circa 1670-1675), doek, 62 x 47,5 cm., Mauritshuis

: Jacob Marrel, de Admirael Vander Eyck-tulp (1635-1640), waterverf en dekverf op perkament, 208 x 151 cm., particuliere collectie.

Eigen collectie en bruikleen

Het museum bezit zelf een rijke verzameling bloemschilderijen van onder anderen Ambrosius Bosschaert, Roelant Savery, Jan Davidsz de Heem en Rachel Ruysch. De expositie is aangevuld met bruiklenen van over de hele wereld, zoals het Rijksmuseum in Amsterdam, het Philadelphia Musuem of Art, het Kunsthistorisch Museum in Wenen, het J. Paul Getty Museum in Los Angeles en er zijn werken uit particuliere collecties.

Geplette tulpen aan de wand

: Het behang/biolaminaat van de expositie, ontworpen door Tom Postma Design in Amsterdam

: Het behang/biolaminaat van de expositie, ontworpen door Tom Postma Design in Amsterdam

: De expositie met de door Tom Postma Design ontworpen wanden.

: Het behang/biolaminaat van de expositie, ontworpen door Tom Postma Design in Amsterdam

: Het behang/biolaminaat van de expositie, ontworpen door Tom Postma Design in Amsterdam

Tom Postma Design uit Amsterdam tekende voor een inventief ontwerp van In volle bloei. Veel van de wanden zijn bekleed met bio-laminaat, een duurzaam en hoogwaardig materiaal gemaakt van restproducten. Daarin is gebruik gemaakt van bloemresten uit de bollenindustrie. Een van de gebruikte bloemen is de gevlamde Rembrandttulp. Uit de bloemen geëxtraheerde pigmenten geven de kleur aan de wanden. Ook zijn bloemen in het materiaal geperst, zodat de structuur van de bladeren, of soms de gehele bloem, herkenbaar blijft. Na afloop van de tentoonstelling worden de wandpanelen verzaagd en tot verschillende meubels gemaakt, die worden verkocht.

Een prachtige catalogus

Het Mauritshuis en Uitgeverij Waanders publiceerden gezamenlijk een prachtige. De maar liefst 145-pagina’s tellende catalogus In Volle Bloei bevat interessante hoofstukken over onder meer vrouwen, botanie en bloemstillenkunst, ‘het ideale boeket’, insecten op bloemstillevens, de verering van flora en diverse aspecten van schildertechnieken en materiaalgebruik. Het boek is geïllustreerd met 180 veelal kleurrijke, nog net niet geurende afbeeldingen (€ 23,95). Zie: https://issuu.com/uitgeverijdekunst/docs/in_volle_bloei_nl_filmpje/1?ff

Post met bloemen

PostNL geeft vandaag – op 21 februari – fleurige postzegels uit ter ere gelegenheid van het jarige Mauritshuis. De postzegels ‘200 jaar Mauritshuis’ zijn ontworpen door grafisch ontwerper Maud van Rossum uit Amsterdam. Zij ontwierp een feestelijk, kleurrijk postzegelvel met bloemstillevens van Jan Brueghel de Oude, Jacob de Gheyn II, Ambrosius Bosschaert de Oude, Balthasar van der Ast en Jan Davidsz de Heem. Het postzegelvel 200 jaar Mauritshuis telt zes verschillende postzegels met de waarde aanduiding Nederland 1. De postzegels zijn verkrijgbaar in de winkel van het Mauritshuis, bij Bruna-winkels en via www.postnl.nl/bijzondere-postzegels.