Familiespel: tragikomedie met vier acteurs in acht rollen

Bas Hoeflaak, Annick Boer, Mark Rietman en Jacqueline Blom als de kinderen (foto Annemieke van der Togt)

Familiespel, dat is de titel van een nieuw toneelstuk van Marijke Schermer. Een goede titel, want deze geslaagde tragikomedie is een ‘spel’ dat wordt gespeeld tussen leden van twee zogenaamd ‘happy’ samengestelde gezinnen. Zogenaamd happy, want het is de hele voorstelling duidelijk dat er hier van ‘happiness’ niet echt sprake is. Twee stellen vieren samen kerstmis in een landhuis in Schotland, samen met hun kinderen. Het is meteen duidelijk dat deze mensen – twee exen en hun nieuwe partners – het lastig gaan krijgen. Nicolaas (Mark Rietman) was tijdens zijn huwelijk met Elizabeth (Jacqueline Blom) al een relatie met Odilia (Annick Boer) begonnen. Elizabeth ontmoette later in een viswinkel haar nieuwe vriend Hugo (Bas Hoeflaak). Elizabeth en ‘Nikkel’ – haar koosnaampje voor Nicolaas – hebben twee kinderen: dochter Jacky van twaalf en Pjotr van elf. Hugo neemt uit zijn vorige relatie ook twee kinderen mee: Mollie van elf en Lex van zeven. Vier volwassenen, vier kinderen en slechts vier acteurs, want de kinderen worden ook door deze acteurs gespeeld.

Transparant en helder

Annick Boer, Mark Rietman, Jacqueline Blom en Bas Hoeflaak (foto Annemieke van der Togt)

Kortom: in principe een ingewikkelde onderneming. Het is dan ook bewonderenswaardig hoe Marijke Schermer van deze puzzel toch een transparant stuk en een heldere voorstelling heeft gemaakt. Schermer was ook een van de eindregisseurs, dus het is inhoudelijk heel erg háár voorstelling. Vanaf het eerste moment is de sfeer op het toneel onheilspellend. Er klinkt muziek die niet zou misstaan in een horrorfilm, er is sprake van dat het spookt in het landhuis, er is donder en bliksem, de geluiden van wind en regen, dreigende tonen van een doedelzak. Het huis was en is het eigendom van de exen Nicolaas en Elizabeth. Dat alleen al is reden voor ergernis. Wanneer Odilia – de nieuwe vriendin van Nicolaas – tegen Elizabeth oppert dat ‘we’ overwegen om het landhuis te verkopen, reageert Elizabeth gepikeerd: “We?”

Ingenieus en aannemelijk

De eerste acteurs die het toneel betreden zijn Annick Boer en Mark Rietman als de kinderen Jacky en Pjotr. Annick Boer in een roze kinderjurkje, met een brilletje en getooid met de oren van een rendier; Mark Rietman met een gek brilletje, een petje en met een verwrongen gezicht. Ze zetten nog net niet echt gekke stemmetjes op, maar het gaat die richting op. Later veranderen de twee acteurs in een handomdraai in hun ouders: Annick Boer trekt een lange wikkelrok aan en Mark Rietman verandert zienderogen in een volwassen, aantrekkelijke man. De transformaties van kinderen tot hun ouders en andersom is – ook bij Jacqueline Blom en Bas Hoeflaak – telkens ingenieus en simpel. Ongedwongen en aannemelijk. Heel knap gedaan.

Netelige dialogen

De sfeer in de voorstelling is continu onderhuids gespannen, hoezeer er ook op wordt gehamerd dat het “een paar heerlijke, harmonieuze dagen” worden. Aan de oppervlakte is het zogenaamd ‘gezellig’, maar er sluimert tussen deze mensen continu een psychologische strijd. Elizabeth bijt Odilia, die schooljuf is, tot twee keer toe: “Zeg, dit is geen tienminutengesprek!” Netelige dialogen tussen de mannen doen denken aan de even netelige gesprekken tussen George en Nick in Wie is er bang voor Virginia Woolf? Jacqueline Blom zegt in haar rol als Elizabeth: “Het grootste misverstand over mij is dat ik niet aardig ben.” Om er na een pauze met stemverheffing aan toe te voegen: “Ik ben wél AARDIG!” Drank en drugs spelen een grote rol. Seks ook, zij het minder prominent. Wanneer Jacqueline vertelt dat haar nieuwe vriend goed kan koken, vraagt Nicolaas minzaam: “Kan hij er verder ook wat van?”

“De lach maakt pijn vloeibaar”

Annick Boer en Mark Rietman (foto Annemieke van der Togt)

Bas Hoeflaak, Annick Boer, Jacqueline Blom en Mark Rietman als de kinderen (foto Annemieke van der Togt)

Marijke Schermer (1975) werkte eerder als theatermaker voor onder meer Theater Frascati, Toneelgroep Alaska en het Zuidelijk Toneel. Haar roman Liefde, als dat het is stond op de shortlist voor de Libris Literatuurprijs 2022. Het idee voor deze voorstelling komt van Annick Boer en Jacqueline Blom. Ze wilden er vooral een tragikomedie van maken. Boer verduidelijkte in een interview: “Dat je moet lachen, maar wel om pijn.” Ze haalde de vorig jaar overleden regisseur en acteur Gijs de Lange aan: “De lach maakt pijn vloeibaar”. Het idee voor een voorstelling over samengestelde gezinnen ontstond, omdat dat voor veel mensen – ook voor deze acteurs – een herkenbaar onderwerp is.

Geslaagd vindingrijk

Bas Hoeflaak, Annick Boer en Jacqueline Blom als de kinderen (foto Annemieke van der Togt)

Jacqueline Blom, Bas Hoeflaak, Annick Boer en Mark Rietman (foto Annemieke van der Togt)

Familiespel is een geslaagde, vindingrijke voorstelling, die ik van harte aanbeveel. Ik vind het hooguit een beetje storend dat het uitstapje nadrukkelijk is gepland rond kerstmis. Dat is in december toepasselijk, toen de première was gepland. Maar de tournee is gepland tot medio april en over een paar maanden is het kerstgevoel nogal vergezocht.

De oorspronkelijke première stond gepland voor maandag 19 december 2022, maar Mark Rietman kwam helaas een dag eerder, toen het vervaarlijk ijzelde, ongelukkig ten val op de fiets. Hij blesseerde zijn rug, maar vanaf de tweede week van januari mocht hij weer spelen. Merkwaardig is overigens dat er in de persinformatie helemaal geen decorontwerper wordt genoemd, terwijl het decor – met hertengewei, piano, een kerstboom en een toneelvloer die voor de volwassenen hoger is dan voor de kinderen – toch heel bepalend is. Het was de bedoeling dat Jessie L’Herminez de voorstelling zou regisseren, maar ze haakte af; waarom weet ik niet. Nu Marijke Schermer en Corien van der Zwaag samen op ‘de aftiteling’ als eindregisseurs. Jessie L’Herminez wordt in de persmap overigens wel bedankt.

“Het is genoeg, we gaan naar huis”

Jacqueline Blom, Mark Rietman, Annick Boer en Bas Hoeflaak (foto Mark Engelen)

Ik las in twee recensies – in de NRC Handelsblad en de Volkskrant – dat het einde van de voorstelling wel erg abrupt komt. Sander Janssen schreef in de NRC: “En het einde is zo abrupt, dat het lijkt alsof de slotscène van het script nog ergens in een hoek van het repetitielokaal ligt te verstoffen”. En Hein Janssen in de Volkskrant: “Het eind komt vrij abrupt; net als je verwacht dat er iets van een louterende epiloog aankomt, is Familiespel afgelopen”. Voorafgaande aan de voorstelling die ik zag, drie dagen na de perspremière, bleek Marijke Schermer er nog een slotzin aan had toegevoegd. Wanneer het kaartenhuis in Familiespel in elkaar is gevallen, zegt Jacqueline Blom in haar rol van Elizabeth goedgemutst: “Het is genoeg. We gaan naar huis”. Donkerslag, applaus. En toen gingen we naar huis. Na anderhalf uur, zonder pauze. Heel tevreden.

Familiespel, gezien 15 januari 2023 in de Meervaart. Een productie van More Theater, tekst en eindregie Marijke Schermer, spel Jacqueline Blom, Annick Boer, Mark Rietman en Bas Hoeflaak, eindregie verder Corien van der Zwaag. Scènefoto’s Annemieke van der Togt. Op tournee tot en met 16 april (tot slot van 5 t/m 16 april, behalve maandag en dinsdag in het DeLaMar). Zie voor de volledige speellijst en meer informatie: www.moretheater.nl