Een nieuwe Rembrandt en meer meesterwerken
Rembrandt: De kruisoprichting in Museum Bredius vóór de restauratie
Rembrandt: De kruisoprichting in Museum Bredius na de restauratie
In de collectie van Museum Bredius in Den Haag bevindt zich de olieverfschets De oprichting van Jezus aan het kruis. Deze blijkt van Rembrandt blijkt te zijn. De ontdekking van deze nieuwe Rembrandt werd gedaan door Dr Jeroen Giltaij, voormalig hoofdconservator oude schilder- en beeldhouwkunst bij Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. Giltaij onthulde deze ontdekking in zijn nieuwe publicatie Het Grote Rembrandt Boek. Alle 684 schilderijen. Over dit indrukwekkende vuistdikke, meer dan drie kilo wegende boekwerk van bijna vijfhonderd pagina’s – uitgegeven door W Books – schrijf ik in een volgend stuk op mijn website.
Onenigheid
In 1935 bracht kunsthistoricus Abraham Bredius voor het eerst alle schilderijen van Rembrandt samen in één boek: Rembrandt schilderijen 630 afbeeldingen. Jeroen Giltaij nam de taak op zich al deze schilderijen opnieuw te bekijken en meende dat De oprichting van Jezus aan het kruis in Museum Bredius door Rembrandt zelf was geschilderd. Toen Bredius in 1921 het kleine paneel (38,0 x 27,8 cm) had aankocht, was hij ervan overtuigd dat het door Rembrandt was geschilderd. Kunsthistorici ná hem meenden echter dat het door een latere navolger moest zijn vervaardigd.
De olieverfschets Kruisoprichting, in bezit van Museum Bredius in Den Haag, blijkt nu toch een echte Rembrandt te zijn. Dat is duidelijk geworden na restauratie van het schilderij door het museum en onderzoek in samenwerking met het Rijksmuseum. De ontdekking is gedaan door Jeroen Giltaij, voormalig hoofdconservator oude kunst van Museum Boijmans van Beuningen. “Toen ik het werk onder ogen kreeg, twijfelde ik eigenlijk niet. Ik had een sterk voorgevoel dat het hier om een echte Rembrandt ging”, zegt hij.
Wel, niet – niet, wel
Rembrandt maakte dit schilderij van de oprichting van Jezus aan het kruis circa 1633, collectie Alte Pinakothek, München
De kruisoprichting zoals die eerder in Museum Bredius hing
Een eeuw geleden kocht kunsthistoricus en museumdirecteur Abraham Bredius de schets, in de veronderstelling dat hij een schilderij van Rembrandt van Rijn in handen had. In 1969 werd echter geconcludeerd dat het paneeltje niet door de zeventiende-eeuwse meester was vervaardigd. Het oordeel kwam van de Duits-Nederlandse kunsthistoricus Horst Gerson. Vanaf dat moment werd het werk omschreven als een door een navolger geschilderde kopie van een soortgelijk schilderij van Rembrandt dat in München hangt.
De uitstraling van Rembrandt
Het ‘handschrift’ van Rembrandt, zijn materiaalgebruik en verfbehandeling, waren echter niet meer heel duidelijk te zien. Meer dan honderd jaar oude overschilderingen en vernislagen vertroebelden de uitstraling van de oorspronkelijke olieverfschets. Nadat restaurator Johanneke Verhave deze had verwijderd, was de toeschrijving van Giltaij nog overtuigender. Ook het Rijksmuseum concludeerde na onderzoek dat zij wat betreft het materiaalgebruik niets hebben geconstateerd dat een toeschrijving aan Rembrandt tegenspreekt.
Verkapt zelfportret?
Rembrandt: wellicht een verkapt zelfportretje op De kruisoprichting in Museum Bredius?
Bij recent ‘dendrologisch’ onderzoek, waarbij hout volgens boomringen op van het paneel wordt gedateerd, bleek dat het paneel is geschilderd tussen 1642 en 1645, zo’n tien jaar ná een soortgelijk schilderij van Rembrandt: De oprichting van Jezus aan het kruis, tegenwoordig te zien in de Alte Pinakothek in München. Dit schilderij, gemaakt omstreeks het jaar 1633 en dat hier rechts is afgebeeld, maakt deel uit van een passiereeks van zes schilderijen, die in opdracht van stadhouder Frederik Hendrik werd geschilderd.
Op het schilderij in München is links naast het kruis een figuur met een baret te zien die waarschijnlijk een verkapt zelfportret van Rembrandt is. Om die reden denkt Jeroen Giltay dat ongeveer op dezelfde plek op ‘zijn’ paneel ook buitengewoon schetsmatig een zelfportretje van Rembrandt te zien is. Een portretje in slechts een paar vegen. Dit is slechts een veronderstelling. Wie het weet, mag het zeggen. Niemand dus, maar het is een leuke veronderstelling.
Raadselachtig
Volgens het onderzoek naar de boomringen van het paneel waarop de olieverfschets in Museum Bredius is gemaakt, zou dit paneel meer dan tien jaar later zijn gemaakt dan het schilderij in München. Jeroen Giltaij is daar niet van overtuigd. Hij veronderstelt, net zoals Bredius dat deed, dat het paneel een voorstudie was van het schilderij dat nu in München hangt. Bij onderzoek voor zijn boek, waarin Giltaij alle werken beschrijft die ooit als Rembrandt zijn beschouwd, stuitte hij op het houten paneel in Museum Bredius. Het museum liet de olieverfschets schoonmaken en in het Rijksmuseum werd het met behulp van geavanceerde apparatuur onderzocht. “We waren het snel eens”, zegt Giltaij. “Het kon alleen maar een Rembrandt zijn, weliswaar een los geschilderde schets, van olieverf op hout, maar een echt werk van de zeventiende-eeuwse meester.”
Tekening van Rembrandt van De kruisoprichting, gemaakt in 1629, collectie Museum Boijmans van Beuningen
Een tekening
Om alles nog raadselachtiger te maken bevindt zich in de collectie Boijmans van Beuningen overigens een tekening van Rembrandt, gemaakt in 1629, die ditzelfde onderwerp heeft: de kruisoprichting van Jezus Christus. Maar dan in spiegelbeeld (zie hiernaast). De olieverfschets is nu de spil van een mooie tentoonstelling is het prachtige, intieme Bredius Museum. Dit in een herenhuis gevestigd museum is hoe dan ook een schatkamer van tekeningen van Rembrandt en Rubens, alsmede schilderijen en tekeningen van Hobbema, Jan Steen, Hondecoeter, Van Ostade en ook kostbaar zilver en porselein.
Het museum kwam via een omweg tot stand, nadat Abraham Bredius in 1946 op 90-jarige leeftijd overleed. Hij liet hij de gemeente Den Haag zijn hele collectie na van meer dan tweehonderd schilderijen. In zijn eigen monumentale huis aan de Prinsegracht in Den Haag was tot 1985 zijn verzameling schilderijen, tekeningen, antieke meubelen, zilver, kristal en porselein voor iedereen te bezichtigen. In 1990 verhuisde de collectie naar de Lange Vijverberg, op steenworp afstand van het Mauritshuis.
De Vaandeldrager
Rembrandt: De Vaandeldrager (1936, collectie De Nederlandse Staat)
Het Bredius Museum aan de Lange Vijverberg opende op initiatief van een aantal Haagse kunstliefhebbers – onder wie de onlangs overleden John Hoogsteder – en met steun van sponsoren. En dan nu nog een tipvanannerose: wie in november Museum Bredius bezoekt, vergeet dan niet in het naburige Mauritshuis te gaan kijken naar De Vaandeldrager van Rembrandt. Rembrandt maakte dit schilderij in 1636, het jaar waarin hij net voor zichzelf was begonnen. Daaraan voorafgaand had hij vijf jaar lang portretten geschilderd voor kunsthandelaar Hendrick Uylenburgh. In januari van dit jaar werd bekend dat de Nederlandse Staat De Vaandeldrager van de familie Rothschild in Parijs aankocht. Daarvoor trok de staat 150 miljoen euro uit, de resterende 25 miljoen werd betaald door de Vereniging Rembrandt en het Rijksmuseum.
Met De vaandeldrager wilde de destijds dertigjarige Rembrandt laten zien wat hij kon, het is een ambitieus meesterstuk. De schildertoets is los, het licht-donker contrast is zo sterk dat het lijkt of de krijger in een schijnwerper staat. Met zijn krijgshaftige hangsnor, zijn dolk en zwaard is het duidelijk dat er niet met hem te spotten valt. Ook indrukwekkend is de manier waarop de weelderige mouw is geschilderd. Maar het belangrijkste dat hij bij zich heeft is de grote witte vlag. Het dragen van het vaandel was één van de eervolste functies in het leger en de schutterij. De vaandeldrager is gehuld in ouderwetse, zestiende-eeuwse kleding, die in die tijd al niet meer werd gedragen. Daarmee maakt Rembrandt deze vaandeldrager tot een historische figuur.
Zelfportret van Rembrandt (1658 – The Frick Collectie, New York)
Manhattan Masters
Er wordt door sommigen beweerd dat De Vaandeldrager ook een verkapt zelfportret is. Dat zou kunnen zijn, maar wie dan toch in het Mauritshuis is, vergeet dan niet het weergaloos mooie zelfportret van Rembrandt te gaan bewonderen dat tot en met 15 januari 2023 deel uitmaakt van de tentoonstelling Manhattan Masters. Deze expositie bestaat uit tien schilderijen van onder anderen Rembrandt, Vermeer, Frans Hals en Ruisdael uit the Frick Collection in New York. Vanaf 31 juli 2023 krijgt De Vaandeldrager overigens een vaste plek in de eregalerij van het Rijksmuseum Amsterdam.
Museum Bredius (Lange Vijverberg 14, Den Haag) is open van dinsdag tot en met zondag van 11 tot 17 uur. Inlichtingen: www.museumbredius.nl Het Mauritshuis (Plein 29, Den Haag) is open maandag van 13 tot 16 uur, van dinsdag tot en met zondag van 10 tot 18 uur. Met t/m 30 november De Vaandeldrager en t/m 15 januari 2023 de expositie Manhattan Masters. Inlichtingen: www.www.mauritshuis.nl.
