Beneden de Rivieren: hulde aan de familie Croiset

Julien en Hans Croiset in een maisveld (foto Alexander Croiset)

Hans Croiset speelde twintig jaar geleden bij het gezelschap Het Toneel Speelt de vader in het toen nieuwe toneelstuk Beneden de Rivieren. Ger Thijs, die het stuk schreef, speelde in 2002 de zoon en de regisseur was Leonard Frank. Nu speelt de bijna 86-jarige Croiset dezelfde rol in hetzelfde toneelstuk, terwijl zijn 55-jarige zoon Julien de zoon speelt. Deze voorstelling is geregisseerd door Agaath Witteman; echtgenote en moeder van respectievelijk Hans en Julien Croiset. Een echte familieproductie.

Belangeloos

De voorstelling zou in vorig jaar in première gaan, maar daar stak corona een stokje voor. Even opmerkelijk als noemenswaardig detail: Beneden de Rivieren is nu met slechts negen voorstellingen een eigen initiatief van de familie Croiset-Witteman, waarbij de pater familias laat weten: “Omdat niet alleen het publiek en de acteurs, maar zeker ook de theaters lijden onder de culturele schaarste, treden wij geheel belangeloos op”. Dit alleen al verdient een staande ovatie.

Ogenschijnlijk springlevend

Beneden de Rivieren is een merkwaardig eenakter over een jongeman die in de tuin van zijn ouderlijk huis in Zuid-Limburg – beneden de rivieren dus – de as van zijn plotseling overleden vader gaat uitstrooien. Hij heeft de dop van de kunststof verpakking nog maar nauwelijks geopend, of de geest van zijn vader banjert doodleuk en ogenschijnlijk springlevend de tuin in om te vragen wat zoonlief aan het doen is. Het gekke is dat de zoon op geen enkele manier verbaasd is dat zijn vader – fris als een hoentje – ten tonele komt, terwijl hij niet anders weet dan dat hij zijn vader in de vorm van as in zijn handen heeft.

“Wát! Ik ben dóód!?”

Hans en Julien Croiset (scènefoto Marijke Timp)

Hans en Julien Croiset in een maisveld (foto Alexander Croiset)

De vader komt meteen, enigszins geërgerd, verhaal halen: “Wat doe jij daar?” De zoon zegt doodkalm: “Ik ga jou verstrooien”. De vader: “Wát! Ik ben dóód!? Dat hadden ze ook wel eens kunnen vertellen. Ik ben hier toch?” De zoon: “Je bent er niet!” Dit is het begin van een vervreemdende voorstelling, waarin vader en zoon elkaar goed de waarheid zeggen. Iets dat ze bij zijn leven niet gedaan hebben. Ze bekvechten over alles wat ze gedeeld hebben en niet gedeeld. Er is veel ruimte voor zwarte humor, bijvoorbeeld wanneer de vader zegt dat hij niet tevreden is met het pak dat hij draagt. Het pak waarin hij de kist is ingegaan: “Dit pak heeft me nooit lekker gezeten. En bedenk hoe lang ik het nog moet dragen en wie ik allemaal tegen ga komen”.

De Kersentuin

Hun woordenwisseling komt steeds terug op de tuin, die vroeger vol stond met kersenbomen en die nu verkocht gaat worden. Een verwijzing van schrijver Ger Thijs naar Tsjechov. De zoon weet alle kersensoorten nog moeiteloos op te noemen en hij verwijt zijn vader dat hij de bomen heeft gekapt en er een moestuin van maakte: “Je hebt van de boomgaard een volkstuin gemaakt. Met tuinbonen en tomaten. De Kersentuin is een damesparadijs geworden.” Er worden over en weer verwijten gemaakt, terwijl de zoon geleidelijk de as van zijn vader uitstrooit. De overledene geeft commentaar: “Dat doe je verkeerd. Je moet doen alsof je zaait”. Hij doet het voor de zekerheid even voor. De dialogen zijn kribbig, afgemeten, zonder begrip voor elkaar. De vader is teleurgesteld dat hij in stilte is gecremeerd, terwijl de zoon benadrukt dat hij bij leven had gezegd dat hij dat zo wilde. De vader pruilt: “Ik had de familie uit Nederweert er graag bij gewild.”

Julien Croiset strooit een hand as uit in een maisveld (foto Alexander Croiset)

“Alles is ziek”

Julien en Hans Croiset (scènefoto Marijke Timp)

De zoon bijt de geest van zijn vader toe: “Nóóit is het goed bij jou!” en ook “Jij bent dood, dus nu bepaal ik wat er met je gebeurt.” Hij verwijt zijn vader dat hij nooit een liefhebbende echtgenoot is geweest: “Je was de vertrouweling van menig buurvrouw. Vrouwen troosten dat kon je goed, maar je eigen vrouw heb je niet getroost. Jij ging vreemd en wij zaten met die zieke vrouw”. Ook wordt duidelijk dat de zoon een kille jeugd had in een liefdeloos gezin: “Ik ben zo kil van binnen dat de kou door de kieren naar buiten komt. Ik ben een openstaande vrieskist”. De zoon heeft een zwarte kijk op de wereld: “Alles is ziek, het klimaat is ziek, iedereen is roodgloeiend van de koorts”.

Kammerspiel

Hans Croiset speelt de vader ingetogen en met ingehouden woede. Dit is het hogeschool-acteren, dat hij al decennia volledig beheerst. Met dit acteren won hij in 2017 op 83-jarige leeftijd de Louis d’Or voor de titelrol in De Vader; het toneelstuk, dat momenteel in de bioscoop te zien is met Anthony Hopkins die voor deze rol op dezelfde leeftijd als Croiset een Oscar won. Julien Croiset speelt afwachtend, neutraal. Het lijkt of regisseur Agaath Witteman ‘haar mannen’ naturel de vrije loop heeft laten gaan. Alles ziet er als vanzelfsprekend uit. De hand van ‘moeder de vrouw’ is onzichtbaar, maar die is er natuurlijk wel degelijk. Dit is de eerste keer dat de ‘maestro’ en zijn zoon samen op het toneel staan. Julien Croiset genoot zijn opleiding onder meer aan het Koninklijk Conservatorium in Antwerpen, waar hij les kreeg van Luc Perceval en Ivo van Hove. Vervolgens speelde hij bij De Appel, Theater van het Oosten en het Nationale Toneel, maar eind jaren negentig van de vorige eeuw hing hij zijn acteursjas aan de wilgen. Julien ging psychologie studeren, werkte als presentator en ging les geven in statistiek. Sinds een jaar of vijf kruipt het bloed waar het niet gaan kan.

Heksenkring

In 2016 speelde Julien Croiset twee keer de jongere versie van de rol die zijn vader speelde: in film De Held en in de tv-serie De Zaak Menten. Het is mooi om Julien Croiset nu in deze sobere, ontroerende voorstelling met zijn vader op het toneel te zien; en dan ook nog eens als vader en zoon. De as van de overledene speelt een grote rol in het decor. De as op de vloer ontwikkelt zich tot een soort heksenkring. Vader en zoon staren veelvuldig samen naar de as. Ze constateren dat het best veel is en ze vragen zich af of de kist erbij is. De urn raakt steeds leger, de vader wordt steeds ijler. Uiteindelijk strooit de vader zijn eigen as uit en de zoon zegt: “Hij ziet er nog zo levend uit. Zo kan ik toch geen afscheid nemen”. De vader zegt: “Dus als dat ding leeg is, dan ben ik weg?” En daarna: “Was dat het? Nou, da-hag”. Daarop volgt een prachtig eindbeeld, dat ik hier niet zal verklappen.

Waar beter, Hans Croiset?

Hans en Julien Croiset (scènefoto Marijke Timp)

Ik zag de eerste try-out van deze productie in de Stadsschouwburg op de avond dat verderop de Uitmarkt werd geopend. Hans Croiset was, zoals gebruikelijk na afloop van elke voorstelling – volstrekt onnodig – onzeker: “Dat de eerste voorstelling nou uitgerekend hier was…” Hij huiverde alsnog bij het idee. Maar Hans Croiset, waar beter dan in ‘jouw’ Stadsschouwburg? Uiteindelijk worden er negen voorstellingen van Beneden de Rivieren gespeeld. De tweede en de derde try-outs zijn 2 september in Het Park in Hoorn en 3 september in het Singer Theater in Laren. In dit theater in het Gooi is zaterdag 4 september de première en daarna volgen Utrecht (8 september de Stadsschouwburg), IJsselstein (10 september het Fulco Theater), op zondag 12 september een matinee in de Schouwburg Amstelveen, op 14 september een matinee in Theater Floralis in Lisse en op vrijdag 17 september is in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag de laatste voorstelling. Waar beter, Hans Croiset, waar beter?

Eindspel als eindspel?

Hans Croiset (scènefoto Marijke Timp)

Eind september gaat Hans Croiset repeteren voor een productie die in 2019 vanwege corona was uitgesteld: Het Oog van de Storm van Florian Zeller (die ook het stuk De Vader schreef) met onder anderen Anne-Wil Blankers en Johanna ter Steege, ook in de regie van Agaath Witteman). Dan volgt in juni 2022 voor de oude meester nog een aantal reprises van de productie Eindspel van Thomas Beckett, die hij eerder speelde bij Theater Rotterdam. Een interview met de heren Croiset en de dame Witteman – door Hans Smit in Het Parool – eindigde met een citaat van Hans Croiset: “Ik maak dit af, dan Het Oog van de Storm en nog acht reprises van Eindspel (met René van ’t Hof, red.). Dan is het mooi geweest.” Dan is het mooi geweest? Betekent deze uitspraak dat Hans Croiset na de zomer van 2022 op zijn lauweren gaat rusten? Het is hem gegund, maar neemt vooral allen nu de gelegenheid om hem in het theater te gaan zien. Nu en straks!

Beneden de Rivieren, gezien 27 augustus in de Stadsschouwburg. Tournee t/m 17 september (zie hierboven voor speeldata en steden). Tekst Ger Thijs, spel Hans en Julien Croiset, regie en productie Agaath Witteman, scènefoto’s Marijke Timp, pre-publiciteitsfoto’s in het maisveld Alexander Croiset. Zie voor meer informatie, speellijst en websites: www.beneden-de-rivieren.nl