Cristóbal Balenciaga: sculpturaal zwart op zwart

‘Gebeeldhouwd’ ensemble van zwarte zijde, jaren vijftig (eigen foto)

Model in een Balenciaga-creatie in 1951 (foto Henry Clarke)

Balenciaga – Meesterlijk Zwart; zo heet de expositie in het Kunstmuseum Den Haag over de Spaanse – in Baskenland geboren – couturier Cristóbal Balenciaga (1895–1972). En zo heet ook de door Waanders uitgegeven catalogus. Balenciaga werd beschouwd als ‘le maître’ onder de couturiers. “Als haute couture een orkest is, dan is Balenciaga de dirigent en de rest van ons slechts de musici die de aanwijzingen van de meester volgen”, zei couturier Christian Dior. De ontwerper stond bekend als een strenge couturier die zijn werk als zijn religie beschouwde. Zijn sculpturale en complexe vormen kwamen het beste uit in zijn favoriete kleur: zwart.

Zonder afleiding van kleur

In het museum worden meer dan honderd topstukken tentoongesteld uit de collecties van Palais Galliera en Maison Balenciaga. Het is voor het eerst dat zo’n grote selectie in Nederland te zien is. Zwart was voor Balenciaga bij uitstek de kleur om zijn kunstenaarschap te benadrukken. Zonder de afleiding van kleur, maakt een Balenciaga-ontwerp in het zwart – of het nu een getailleerd kostuum, een wespentaille-avondjurk of volumineuze baby doll dress is – indruk met het sculpturale en complexe ontwerp.

Betoverend spel

Prachtig avondensemble in zwart en wit (jaartal en materialen onbekend, eigen foto)

De meest simpele en mooiste avondjurk van de expositie: schuindraads genomen wollen crêpe, stofknopen, strapless lijfje in tafzijde, baleinen bedekt met crêpe Georgette (circa 1950, eigen foto)

Bij een tweede blik wordt het oog verleid door de rijke, vaak contrasterende texturen en prachtige details. De speling van licht op Balenciaga’s zwart zorgt voor een briljante stofuitdrukking. Zwart in kant, borduurwerk, fluweel, gedrapeerde zijde, franjes of schitterende pailletten – elk couturestuk is magnifiek uitgevoerd. In tegenstelling tot het ongebleekte katoen waar de meeste couturiers dan mee werken, voert Balenciaga zelfs zijn proefmodellen uit in zwart. In de tentoonstelling wordt zichtbaar dat de couturier met deze kleur een betoverend spel speelt.

Spaans zwart

Ook is Balenciaga’s zwarte kleurenpalet terug te brengen naar de liefde voor zijn Spaanse erfgoed. Van katholieke vroomheid en traditionele Spaanse streekdracht tot aan de sobere zwarte opsmuk van Spaanse Habsburgse heersers en hun hof: zwart kent een lange geschiedenis en diepe band met de Spaanse identiteit. Ook zijn terugkerende gebruik van mantillas (Spaanse hoofdbedekkingen), kant en volants in zijn ontwerpen roept de Spaanse cultuur op. Balenciaga was een maestro met internationale allure, maar zijn creaties bleven vaak trouw aan zijn thuisland.

Een meester in zijn vak

Portret van Cristobal Balenciaga (foto Louise Dahl-Wolfe, 1946, Collectie Center for Creative Photography © Center for Creative Photography, Arizona Board of Regents)

Balenciaga’s vroege opleiding tot kleermaker vanaf zijn twaalfde onderscheidt hem van andere couturiers uit zijn tijd. In tegenstelling tot zijn meeste collega’s kent hij het vak door en door: hij is bedreven in elke fase van het ontwerpproces. “Enkel Balenciaga is een ware couturier. (…) De anderen zijn niet meer dan ontwerpers”, aldus Coco Chanel. Zijn vakmanschap, precisie en revolutionaire silhouetten maken van hem de meester der couturiers. Vanaf zijn eerste catwalk collectie in 1937 tot aan de sluiting van zijn salon in Parijs in 1968, rekent Balenciaga de meest invloedrijke figuren van die tijd tot zijn clientèle.

Vanaf 1956 besluit Balenciaga zijn collecties steevast een maand ná de gebruikelijke modeweken in Parijs te presenteren, als ‘grande finale’, om het risico op imitatie van zijn populaire ontwerpen te voorkomen. Deze belangrijke tijd in Balenciaga’s oeuvre speelt de hoofdrol in Balenciaga – Meesterlijk zwart, dat tal van zijn meest toonaangevende creaties bevat. Naast meer dan zestig kledingstukken, zijn er in de tentoonstelling eveneens zwarte toiles (katoenen proefmodellen), hoeden en sieraden, maar ook tekeningen, filmbeelden en fotografie uit het archief van Maison Balenciaga te zien.

Model Sue Murray in een avondensemble van zwarte zijden crêpe, cape zwarte gazar, winter 1967 (foto Irving Penn voor Vogue, september 1967)

Volume en toch ‘zo licht als wolken’

De jaren 50 en 60 van de vorige eeuw worden beschouwd als de hoogtepunten uit Balenciaga’s carrière. In een tijd waarin de getailleerde New Look van Christian Dior het modebeeld domineert, zoekt Balenciaga juist hele andere contouren op. Hij herinterpreteert de vrouwelijke vorm en elimineert de taille, waardoor er nog nooit eerder vertoonde silhouetten – los van het lichaam – ontstaan. Balenciaga verkiest comfort, bewegingsvrijheid en volume boven beperkende pasvormen, zoals goed zichtbaar in la robe ballon uit 1950, een bolvormige jurk van tafzijde die naar verluidt “zo licht als twee wolken” is.

Schetsen van Balanciaga

Daarnaast tekende Balenciaga zijn ideeën. Hij krabbelde fragmenten van een jurk — de opbouw van het lijfje, een losse mouw of de plaats van een inzetstuk — op een schetsblok of op briefpapier van een hotel. Met pijltjes gaf hij aan in welke richting de stof moest worden gebruikt, een paar Spaanse woorden gaven de kleur aan. In de studio werkten assistenten zijn suggesties uit tot schetsen voor de ateliers, waar naaisters de eerste toiles maakten. Een schets van een ruggedeelte, een detail en een stofmonster werden aan dit werkdocument toegevoegd, waarop tevens de naam van de première d’atelier, de hoofdnaaister, werd genoteerd, alsook de naam van de mannequin die de jurk ging dragen. In de catalogus staat een tekening van de creatie die de affiche van de tentoonstelling siert; zie hierboven.

Schetsen van Constance Wibaut

Bijzondere aandacht in de tentoonstelling krijgen de modetekeningen van de Nederlandse tekenaar én beeldhouwer Constance Wibaut (1920-2014). Zij werkte in de jaren vijftig en zestig als toonaangevend modejournalist voor Elsevier’s Weekblad. Wibaut was een groot bewonderaar van het werk van Balenciaga en die bewondering was wederzijds. Dit bleek wel uit het feit dat de couturier na verloop van tijd Wibaut als enige tekenaar nog toegang verleende tot zijn salon. Dit was de tijd dat het verboden was om tijdens modeshows te schetsen of te fotograferen. Constance Wibaut schetste steevast direct na de show snel de stukken die haar het meest interesseerde n, voorzien met aantekeningen over materialen en kleuren. Ze maakte vervolgens voor een dag erna een afspraak om een gelimiteerd aantal creaties nog eens beter te bekijken. Per collectiestuk werd maximaal tien minuten geposeerd door de mannequin, waarna ze haar tekeningen thuis verder uitwerkte.

Speciaal voor hem: gazar

Detail van ‘gebeeldhouwd’ ensemble van zwarte zijde, jaren vijftig (eigen foto)

Die ensembles, stijlvol tentoongesteld (eigen foto)

Om zijn baanbrekende vormen tot leven te laten komen, experimenteert de couturier eindeloos met verschillende materialen. Het voor hem speciaal ontworpen materiaal ‘gazar’ wordt favoriet: een stevige, maar lichte zijden stof die hij in 1958 in samenwerking met de Zwitserse textielfabrikant Abraham ontwikkelt. Gazar behoudt goed zijn vorm, en blijkt daarmee ideaal voor de architecturale en volumineuze ontwerpen van Balenciaga, die het materiaal uiteraard als geen ander beheerst.

Demna Gvasalia

In het toonaangevende modeblad Vogue werd het merk Balenciaga bestempeld als “… the hottest high fashion brand on the planet right now”. Het is creatief directeur Demna Gvasalia (1981), afkomstig uit Georgië, gelukt het modehuis nog steeds net zo toonaangevend te houden als zo’n zeventig jaar geleden. Ook nu speelt het modehuis met de kleur zwart, volumes en driedimensionale vormen en blijft het schatplichtig aan zijn grondlegger. Zo droeg Kim Kardashian tijdens het Met Gala vorig jaar een creatie van Balenciaga – lees: Demna Gvasalia – waarin ze van top tot teen was bedekt met zwart. Tot zelfs haar gezicht aan toe. Zie: https://www.youtube.com/watch?v=haJdfgK5IpI

De catalogus

‘Gebeeldhouwd’ ensemble van zwarte zijde, jaren vijftig (eigen foto)

Ensemble, stijlvol tentoongesteld megt schaduw op de muur (eigen foto)

Bij de tentoonstelling verschijnt de rijk geïllustreerde publicatie Balenciaga. Meesterlijk Zwart bij uitgeverij Waanders & De Kunst met artikelen van onder andere Olivier Saillard (oud-directeur Palais Galliera), Véronique Belloir (conservator Palais Galliera) en Gaspard de Massé (Archives Balenciaga Paris). Extra bijzonder aan het fraaie boek is dat de letters op de cover ingelegd zwart in zwart zijn. Bijzonder is dat de voorkant van de pagina’s ook gitzwart zijn. Het prachtige boek, dat is gedrukt op matte – vaak matzwarte pagina’s – staat vol indrukwekkende foto’s – bijna allemaal zwart-wit – van robes en ontwerptekeningen, waarbij het opvolgt dat Balenciaga zijn ontwerpen nauwkeurig nummerde. Zo staat op pagina 83 een schets van de robe 128, met erbij vermeld dat deze creatie in 1967 is gemaakt in atelier Lucia, bedoeld voor mannequin Valérie.

Van Baskenland naar Parijs

Het boek schetst het opmerkelijke leven van Balenciaga, die aan het einde van de negentiende eeuw werd geboren in het Baskische vissersdorp Getaria. Zijn moeder was zeevisser, zijn moeder was naaister. Op twaalfjarige leeftijd begon de kleine Cristóbal als leerling-kleermaker bij Casa Gomez in San Sebastián. Tien jaar later opende hij in deze stad al zijn eigen modehuis. In 1936, tijdens de Spaanse burgeroorlog, verliet hij zijn vaderland om in Parijs aan de Avenue George V zijn eigen modehuis te openen. In 1960 ontwierp Balenciaga de trouwjurk van Fabiola die koningin van België zou worden. Acht jaar later prenteerde hij zijn laatste collectie en trok hij zich terug in zijn geboorteland. In 1971 verscheen Balenciaga voor het laatst in het openbaar: bij de uitvaart van Coco Chanel.

A-R en Balanciaga Meesterlijk Zwart (foto en bewerking Jaap Augustinus)

De tentoonstelling Balenciaga – Meesterlijk Zwart is nog tot en met t/m 5 maart 2023 in het Kunstmuseum Den Haag – voorheen het Gemeentemusuem – (Stadhouderslaan 41, Den Haag). Open van dinsdag t/m zondag van 10 tot 17 uur. Inlichtingen: www.kunstmuseum.nl. De gebonden catalogus is uitgegeven door Waanders & De Kunst Uitgeverij (192 pagina’s, 160 illustraties en ISBN 9789462624276) kost € 29,95 (inlichtingen www.waanders.nl)