Anselm Kiefer: ‘Door de goden beschermd’

Portret van de kunstenaar, gemaakt in 2002 (foto Georges Poncet)

Anselm Kiefer: kunstwerk met een soort zeis (eigen foto)

De expositie Bilderstreit in Museum Voorlinden in Wassenaar, met overrompelende schilderijen, sculpturen en installaties van de Duitse kunstenaar Anselm Kiefer, opende zaterdag 14 oktober en duurt tot en met 25 februari 2024.

Om met iets kleins te beginnen: ik vroeg me af of Anselm zijn echte voornaam was. Ik heb het opgezocht en ‘Anselm’ is een oud-Germaanse naam, die ‘door de goden beschermd’ betekent. Anselm Kiefer werd op 8 maart 1945 geboren in Donaueschingen in Badem-Württemberg. Als kind speelde hij in de ruïnes van het na-oorlogse Duitsland en bouwde hij huizen van stenen die hij tussen het puin vond.

Ongebruikelijke materialen

Anselm Kiefer: kunstwerk, bewerkt met onder meer gesmolten lood (eigen foto)

Anselm Kiefer (nu dus 78) is zijn hele leven blijven bouwen, afbreken en weer opbouwen. Met een eigenzinnige beeldtaal vol verwijzingen naar geschiedenis, mythologie en literatuur. Kiefer groeide uit tot een van de grootste kunstenaars van onze tijd. Hij denkt groots en werkt op monumentale schaal met ongebruikelijke materialen. Niet alleen met verf, maar ook met stro, zand, glas, as, beton, roestig ijzer, klei, haar, hout, emulsie, schellak, (blad)goud, nog altijd puin, gebruiksartikelen (zoals oude fietsen) en veel lood en koper.

Still van de documentaire ‘Anselm’ (2023), gemaakt door Wim Wenders: Kiefer gaat een van zijn werken te lijf met vuur

Vuur

Kiefer stelt zijn werken ook graag bloot aan de elementen, hij steekt ze in brand, voegt levensgrote objecten toe of beitelt eerder aangebrachte lagen weg. Zo creëert hij ware symfonieën, waaraan hij vaak jaren blijft doorwerken. Een kunstwerk is voor hem nooit klaar. Een uitspraak van hem luidt: ‘kunst is verlangen. Je komt er nooit bij, maar je blijft aanhouden in de hoop dat het je wel lukt.’ Zijn werk zit vol verwijzingen naar historische gebeurtenissen en figuren, filosofie, Germaanse mythologie, geschiedenis, poëzie, literatuur, filosofie en wetenschappelijke theorieën. Oorlog, vernietiging, verval en destructie zijn belangrijke thema’s in zijn werk. Nog een uitspraak: “Zijn en niet-zijn bestaan voor mij tegelijkertijd. Er is geen begin of eind. Als ik aan een schilderij begin, ben ik me al bewust van zijn neergang. Ik weet al dat ik het schilderij zal vernietigen”.

Anselm Kiefer: een bezoeker bekijkt een werk van Museum Voorlinden (foto Antoine van Kaan)

Beminnelijk en vriendelijk

Nog iets kleins, maar wel iets fijns en verrassends: bij het zien van deze overweldigende, donkere en toch wel erg sombere werken dacht ik dat Anselm Kiefer vast een grimmige verbeten man is. Na de persvoorbezichtiging kwamen we hem echter toevallig tegen bij de ingang van het museum. Daar bleek Kiefer een uiterst beminnelijk man, die ons vriendelijk te woord stond. Gewoon een buitengewoon aardige 78-jarige man zonder kapsones of dikdoenerij, die mij complimenteerde met mijn gekleurde sjaal. Die vond hij lijken op een slang. Het was erg leuk om hem even te ontmoeten.

Anselm Kiefer: kunstwerk ‘Die Freimaurer’ uit 2010-2011 (Collectie Museum Voorlinden, eigen foto)

De kosmos van Anselm Kiefer

Anselm Kiefer: gigantische boeken van lood (eigen foto)

Anselm Kiefer: close-up van gigantische boeken van lood (eigen foto)

In Voorlinden kan je je dwalen door grootse landschappen, langs sculpturen met meerdere betekenissen en langs installaties vol symboliek. Je kunt titels, geciteerde teksten, technieken en materialen analyseren in een poging de poëtische raadsels van Anselm Kiefer op te lossen of je gewoon verbazen over de raadselachtige wereld die de kunstenaar aan je voorlegt.

Nog een uitspraak van Kiefer: ‘Wat doet de kunstenaar? Hij legt verbanden. Hij knoopt onzichtbare draden tussen dingen. Hij duikt in de geschiedenis, of het nu de geschiedenis van de mensheid is, de geologische geschiedenis van de aarde of het begin en het einde van de zichtbare kosmos.’

Kiefers kosmos bestaat in deze expositie ook uit metershoge stalen boekenkasten vol (letterlijk) loodzware boeken, een korenveld dat is gemaakt van staal, zand, katoen, gips, stof, klei, acryl, schellak, bladgoud, terracotta, steen en lood, er zijn gigantische met bladgoud, lood en een brander bewerkte schilderijen, kunstwerken met de zonnebloem in de hoofdrol, op gips geschilderde kunstboeken en er is een vijftien meter diep decor dat hij ooit ontwierp voor een ballet op muziek van Schuberts Winterreise.

Anselm Kiefers kunstwerk ‘Winterreise’ gemaakt tussen 2015 en 2020 (Studio Anselm Kiefer)

Druipende werken

Anselm Kiefer: close-up van recent werk, dat nog druipt van de gebruikte materialen (eigen foto)

De mensen van Museum Voorlinden hebben de tentoonstelling Bilderstreit in nauwe samenwerking met de kunstenaar gemaakt. Anselm Kiefer kreeg in Wassenaar alle ruimte om de breedte van zijn oeuvre en interesses te etaleren. De focus daarbij ligt op zijn werk uit de afgelopen vijftien jaar. Er is zelfs een zeer recent kunstwerk, waar materialen, zoals verf, de lak en het bladgoud, nog vanaf druipen.

Suzanne Swarts, directeur van Museum Voorlinden, verwoordt het zo: ‘Bij Voorlinden ontdek je Anselm Kiefer als de spelende mens, de onbegrensde kunstenaar die blijft onderzoeken, afbreken en opbouwen. Je krijgt zelfs een idee van hoe zijn atelier eruitziet; de schaal van de werken, de diversiteit van de gebruikte materialen, de breedte van zijn passies en interesses. Je kunt je als het ware onderdompelen in de wereld van Kiefer.’ Kiefer, die ooit een leerling was van de Duitse kunstenaar Joseph Beuys, heeft in circa een halve eeuw tijd een oeuvre van formaat opgebouwd. Zijn werk is opgenomen in belangrijke museumcollecties over de hele wereld en Voorlinden heeft meerdere werken in de collectie.

Dlose-up van Anselm Kiefers kunstwerk ‘Aus Herzen und Hirnen sprießen die Halme der Nacht’ (Collectie Museum Voorlinden, eigen foto)

Anselm Kiefer: kunstenaarsboeken (Studio Anselm Kiefer, eigen foto)

Anselm Kiefer: kunstenaarsboek (Studio Anselm Kiefer, eigen’ondoorgrondelijke momenten van schilderkunst’

Anselm Kiefer: close-up van kunstenaarsboek (Studio Anselm Kiefer, eigen foto)

Anselm Kiefer: selfie bij gigantische boeken van lood

Fascinerend en heel fraai is een zaal, waarin in grote vitrines grote opengeslagen boeken staan en liggen. Kiefer schilderde met waterverf figuren op deze boeken, die gemaakt zijn van gips. Het zijn prachtige, figuratieve portretten van mooie mensen. Maar ook erotische voorstellingen, waarbij hij zich liet inspireren door figuren van Rodin.

Anselm Kiefer heeft eerder in Nederland geëxposeerd, zoals in 2009 toen het Rijksmuseum hem uitnodigde om een kunstwerk te maken op basis van De Nachtwacht. In 1979 was de eerste expositie met werk van Kiefer. Die was in het Van Abbe Museum in Eindhoven en die werd samengesteld door Rudi Fuchs (ooit directeur van het Stedelijk Museum Amsterdam). Hij schreef de inleiding bij de catalogus van de huidige expositie in Voorlinden. Fuchs is sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw goed bevriend met Kiefer. Hij bezocht regelmatig zijn atelier(s) om zijn werk te bekijken en om te praten over kunst en literatuur.

Autonoom en absoluut vrij

Fuchs schrijft over de tijd dat hij de expositie in het Van Abbe Museum samenstelde: “In die tijd stond Kiefer aan de moeizame kant van de Bilderstreit. Goede schilderkunst, met name in Nederland, was eigenlijk abstract. Kiefer was te rommelig, eigengereid en radicaal. Hij trok zich niets aan van wat schilderkunst mocht en kon zijn. Ik ontdekte Kiefer als een iconoclast, als iemand die niet kan worden gecontroleerd door logica en wetten, die autonoom en vrij denkt en handelt. Zijn absolute vrijheid van werken suggereerde in 1979 een nieuwe, interessante manier om naar kunst te kijken. Hij maakte andere betekenissen van schilderkunst mogelijk. Voor mij was Kiefer daarom een dwarse ontdekking. Ook nu nog vormen zijn werken ondoorgrondelijke momenten van schilderkunst.”

Anselm Kiefer: kunstwerk met daarin een fiets verwerkt (Collectie Studio Anselm Kiefer)

Tienduizend kilo

Anselm Kiefer: kunstwerk met daarin een fiets verwerkt (Collectie Studio Anselm Kiefer)

Indrukwekkend is een zaal met metershoge boeken, die van lood zijn gemaakt en die opgestapeld zijn. Een van deze boekenkasten weegt wel tienduizend kilo. Voorlinden waagt het er op dat de vloer het zal houden. Kiefer zei: “Lood is het enige materiaal dat zwaar genoeg is om het gewicht van de menselijke geschiedenis te dragen”. Verderop staan installaties, die bestaan uit hele fietsen die in schilderijen vast zitten of die worden geëxposeerd, overladen met stro, bakstenen of veren.

Morgenthau Plan anno 1944

Eén zaal van het museum lijkt op een korenveld, dat een hele zaal bestrijkt. De ondergrond is zand, het materiaal van de korenhalmen is alles behalve tarwe. Op de muur staat ‘Morgenthau Plan’. In 1944 kwam de Amerikaanse Minister van Financiën Henry Morgenthau Junior met het plan om na de oorlog niet alleen te demilitariseren, maar ook te ontdoen van steden, cultuur en industrieën. Het was zijn plan om heel Duitsland te veranderen in een akkerland. Volgens Kiefer pure propaganda, waar de Nazis dankbaar gebruik van maakten: “Voor Hitler en Goebbels was het plan een godsgeschenk; ze hadden het perfecte excuus om de Duitse staat in stand te houden en konden burgers waarschuwen voor wat er zou gebeuren als ze niet door vochten”. Het Morgenthau Plan bleef slechts een idee, maar sinds 2010 maakte Kiefer schilderijen en installaties waarin hij reflecteert op de mogelijke uitkomsten van het plan. Bij deze installatie in Voorlinden wordt Duitsland inderdaad voorgesteld als één groot tarweveld, met tussen de halmen een loden boek, een stenen kruik en een terracotta slang.

Anselm Kiefer: kunstwerk ‘Der Morgenthau Plan’, gemaakt tussen 2012 en 2023 (privécollectie) (foto Antoine van Kaan)

Anselm Kiefer: overzicht van twee zalen (egien foto)

Anselm Kiefer: de vitrine ‘Die Walküre’ (eigen foto)

Anselm Kiefer: de vitrine ‘Im Herbst dreht sich die Erde etwas schneller (0,06 sec.)’ uit 2018 (Collectie Museum Voorlinden, eigen foto)

Vitrines

Ook staan er vitrines met stapels fietsen, bakstenen en meer wonderlijks. In de vitrine, getiteld Im Herbst dreht sich die Erde etwas schneller (0,06 sec) staat op de grond een ouderwetse weegschaal en dwarrelen gedroogde herfstbladeren naar beneden, met op sommige bladen druppels lood.

In andere zalen zijn enorme houtgravures te bewonderen, schilderijen die hij had vernietigd en daarna overgoten met gesmolten lood, bewerkt met vuur en die hij vervolgens voorzag van onder meer schellak, acryl, stro en bladgoud.

Anselm Kiefer: Barbara Bos, hoofd tentoonstellingen van Museum Voorlinden, geeft toelichting bij een van de werken (eigen foto)

‘Anselm’ de documentaire

Still van de documentaire ‘Anselm’ (2023), gemaakt door Wim Wenders

Still van de documentaire ‘Anselm’ (2023), gemaakt door Wim Wenders: Kiefer in een van zijn ateliers

Nu is in Nederland ook de boeiende documentaire Anselm in roulatie, gemaakt door de beroemde Duitse regisseur Wim Wenders. Hij duikt in de in 3D-gedraaide documentaire diep in het werk van een kunstenaar, maar ook in zijn leven, drijfveren, creatieve processen en zijn fascinatie voor mythes en geschiedenis. Het verleden en heden zijn met elkaar verworven om ook de lijn tussen film en schilderij te doen verbleken zodat het publiek compleet kan worden ondergedompeld in de uitzonderlijke wereld van een van de beste moderne kunstenaars.

De Hitlergroet

Wim Wenders, bekend van grote films als Der Amerikanische Freund, Der Himmel über Berlin en Paris, Texas, filmde Kiefer dicht op de huid in zijn immens grote ateliers, er is archiefmateriaal uit de tijd dat hij les had van de Duitse kunstenaar Joseph Beuys en er is ook archiefmateriaal uit de tijd dat Kiefer grote ophef veroorzaakte door foto’s van zichzelf te laten maken op historische plekken in Europa, terwijl de Hitlergroet bracht; gehuld in het Nazi-uniform van zijn vader. Hij deed dit, volgens eigen zeggen, niet (alleen) om te provoceren, maar ook om aandacht te vragen voor het feit dat jonge Duitsers op school sinds 1945 zo bitter weinig onderwijs krijgen over de Tweede Wereldoorlog.

Still van de documentaire ‘Anselm’ (2023), gemaakt door Wim Wenders: Kiefer in een van zijn ateliers

De Hollywood Reporter schreef over de documentaire: “A thrilling portrait of the art, if not the artist”. Variety schreef “A tour de force 3D-6K portrait of the artist Anselm Kiefer, both rich in ideas and breathtaking in technical execution” en de Engelse krant The Guardian gaf de film vier sterren en schreef: “This is a superbly controlled and expressed film and its high seriousness about the nature and purpose of art really is invigorating.” Kortom, gaat dat zien, zowel in het museum als in de bioscoop. Let op: de tentoonstelling is zo groot en kostbaar – alleen al wat betreft transport en verzekeringen – dat tijdens de expositie een toeslag geldt van 2,50 euro.

Poster van de film ‘Anselm’ (2023), gemaakt door Wim Wenders

Anselm Kiefer: portret vam de kunstenaar voor een zijn werken in Museum Voorlinden (foto Anne Claire de Breij)

Anselm Kiefer: Bilderstreit, nog tot en met 25 februari 2024 in Museum Voorlinden in Wassenaar (Buurtweg 90). Dagelijks open van 11.00 tot 17.00 uur. De Museumkaart is helaas niet geldig. Let op: de tentoonstelling van Anselm Kiefer is groot en kostbaar. Daarom geldt tijdens de tentoonstellingsperiode een toeslag van 2,50 euro op alle reguliere toegangsprijzen die gewoonlijk voor volwassenen € 19,50 is en voor jongeren van 13 t/m 18 jaar € 8,50. Kinderen t/m 12 jaar hebben ook nu gratis toegang. Het is niet nodig om een timeslot te reserveren.

Rond het museum is een heerlijke tuin; zeg maar gerust: een park. Ook de vaste collectie blijft fascinerend met als highlights onder meer Swimming Pool van de kunstenaar Leandro Erlich, de cortenstalen sculptuur Open Ended van Richard Serra en het levensechte, kolossale kunstwerk Couple under an Umbrella van Ron Mueck. Zie voor meer informatie: www.voorlinden.nl