Heisenberg: waarom? Daarom!

Werner Heisenberg (1901-1976) (fotograaf onbekend)

Heisenberg, zo heet de voorstelling die 11 januari 2019 in de Rotterdamse Schouwburg in première ging. Een krachttoer van anderhalf uur voor slechts twee acteurs: Hans Croiset (83 en still going strong) speelt de 75-jarige slager Alex  en Elsie de Brauw (58) speelt de 42-jarige spring-in-’t-veld Georgie. Haar echtgenoot Johan Simons regisseerde dit toneelstuk uit  2015 van Simon Stephens, die de titel baseerde op de naam van de Duitse fysicus Werner Heisenberg. De ondertitel is ‘het onzekerheidsprincipe’, een wetenschappelijke term die Heisenberg gaf aan een ontdekking die hij deed in 1927. Het gaat om een belangrijke eigenschap van de quantummechanica, die behelst dat er zogeheten incommensurabele paren van grootheden bestaan, waarvoor geldt dat niet van beide grootheden de waarden tegelijkertijd exact vastgelegd kunnen worden of met een willekeurige mate van nauwkeurigheid bepaald kunnen worden. Voorbeelden van dergelijke paren: plaats en impuls, energie en tijd, een constante factor en een golfbeweging. Oftewel in dit toneelstuk: Georgie en Alex.

Eenvoudig en raadselachtig

Foto Sanne Peper

Het feit dat Simon Stephens geïntrigeerd is door wetenschap, bleek al uit een eerder toneelstuk dat de Britse auteur schreef: The Curious Incident of the Dog in the Night-Time, gebaseerd op het gelijknamige boek van Mark Haddon. Zowel Heisenberg als The Curious Incident… waren hits op Broadway, in Londen en de Engelse productie van The Curious Incident… was vorig jaar ook in Carré te zien. Het zijn voorstellingen voor mensen die willen nadenken en niet gedachteloos in hun theaterstoel het gebodene als hapklare brokken over zich heen laten komen. De inhoud van Heisenberg is even eenvoudig als raadselachtig: een vrouw kust op een station een haar onbekende man. Gaandeweg leren ze elkaar kennen, ze gaan met elkaar naar bed, ze worden een stel. Maar wat is waar van hetgeen ze vertellen over hun verleden en waarom zijn ze tot elkaar aangetrokken? Alex is de constante factor, Georgie symboliseert de golfbeweging. Of, zoals in het persbericht staat: ‘ze proberen een manier te vinden om te leven met de obstakels die de weg naar vrijheid en geluk blokkeren’.

Δ x Δp ≥ h/4π

Foto Sanne Peper

foto Sanne Peper

In een sober en kaal decor prijkt prominent in neonletters de formule van Heisenberg: Δ x Δp ≥ h/4π. Ook zonder deze wetenschappelijke abracadabra is de mentale en fysieke worsteling tussen Hans Croiset en Elsie de Brauw fascinerend. Dat komt vooral doordat deze acteurs hun vak tot in elke vezel beheersen. Ingetogen spel kent voor hen geen geheimen, maar ze kunnen ook schreeuwen en mopperen. Het is bovendien een zegen dat ze acteren zonder dat er microfoontje op hun hoofd geplakt zitten; tegenwoordig is onversterkt acteren een unicum in het theater. Ze spelen een spel van aantrekken en afstoten, maar waarom? Dat blijft onduidelijk. Waarom? Daarom! Het stuk doet aan het werk van Harold Pinter denken. Eigenlijk begrijp je er geen hout van en toch zit je geboeid te kijken.

Postief en negatief

Foto Sanne Peper

Zoals de theorie van Heisenberg handelt over positieve en negatieve krachten, zo voltrok zich enkele dagen na de première in recensieland ook iets dat te maken heeft met positief en negatief. De meeste recensenten waren welwillend lovend (drie sterren). Esther Kleuver schreef in De Telegraaf: “Alles staat of valt met het spel van Hans Croiset en Elsie de Brauw, die de rollen van Alex en Georgie vertolken. De Brauw trekt als de grillige Georgie alle registers open om haar personage boven het irritante uit te tillen. De wat introvert lijkende, vastgeroeste Alex van Croiset treurt nog altijd om gebeurtenissen die decennia eerder plaatsvonden. Hij heeft geleerd niet te veel ruimte in te nemen. […..] Als de twee zwijgend naast elkaar zitten of wanneer Alex haar stevig vastgrijpt, voel je hun eenzaamheid, de pijn en het verlangen naar echte verbinding. Op die momenten is er een diepe ontroering voelbaar die dit stuk even uit tilt boven de sympathiserende glimlach die het verder oproept.” Hein Janssen schreef in de Volkskrant: “Het is aan de uitstekende toneelspelers te danken dat je bij de les blijft, want als eigenzinnig relatiedrama schiet Heisenberg behoorlijk tekort.”

Gestrekt been

Foto Sanne Peper

Boven de recensie van Hanny Alkema in Trouw stond de kop ‘Elsie de Brauw is meesterlijk in ‘wetenschappelijk’ liefdesdrama’. Dezelfde dag vloerde Marijn Lems in NRC/Handelsblad de hele voorstelling met een gestrekt been, zoals je in recensies zelden meemaakt. De kop luidde: ‘’Heisenberg’ in regie Johan Simons is tenenkrommend’, met als motivatie onder meer: ‘Simons’ spelregie biedt de kijker op geen enkele manier houvast. Elsie de Brauw speelt vanaf het eerste moment van de voorstelling schreeuwend over-the-top, alsof Georgie slechts uit buitenkant bestaat. De eerst introvert spelende Croiset wordt naarmate de voorstelling vordert meegevoerd in het kinderachtige gedrag van De Brauw, vermoedelijk om letterlijk vorm te geven aan het idee dat deze oude man weer vervuld wordt van levenslust.’ Conclusie: slechts één ster. Deze meedogenloze afslachting is onbegrijpelijk en beslist onterecht. Na afloop van de voorstelling bleef ik weliswaar vertwijfeld achter met de vraag wat de diepere bedoeling achter dit toneelstuk is. Maar ik heb ongetwijfeld een avond beleefd met meesterlijk acteren in de hoofdrol. Chapeau!

Heisenberg, gezien 11 januari 2019 in de Rotterdamse Schouwburg, een productie van Rotterdam Theater, tournee t/m 6 april 2019. Tekst Simon Stephens, vertaling Ariane Schluter, spel Elsie de Brauw en Hans Croiset, regie Johan Simons, decor Marc Warning, campagnebeeld Lonneke van der Palen ism Vruchtvlees, scènefoto’s Sanne Peper. Informatie: www.theaterrotterdam.nl